شعار سال: با مرور اخبار این سال می‌توان «صعود چهار پله‌ای ایران در رقابت‌پذیری توریسم»، «ثبت جهانی شهر یزد»، «تغییر رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری»، «کاهش تعداد گردشگران ورودی به ایران و افزایش خروج گردشگران ایرانی»، آغاز به‌کار رویدادهای «تبریز ۲۰۱۸» و «همدان ۲۰۱۸»، «ثبت رکورد ۵/ ۲ میلیون گردشگر خروجی به مقصد ترکیه»، «حذف ارز مسافرتی»، «پیشنهاد افزایش عوارض خروج از کشور از سوی دولت» و «برگزاری نمایشگاه موزه لوور در تهران» را ۱۰ اتفاق مهمی که در سال ۹۶ و در این حوزه رخ داده، دانست.

صعود چهار پله‌ای گردشگری ایران

ابتدای سال‌جاری بود که گزارش منتشر شده از طرف «مجمع جهانی اقتصاد» نشان داد ایران توانسته رتبه خود در شاخص رقابت‌پذیری مقصد گردشگری را نسبت به سال ۲۰۱۵ که در جایگاه نود و هفتم قرار داشت بهبود ببخشد و به رتبه نود و سوم صعود کند. در این گزارش که به بررسی عملکرد ۱۳۶ کشور جهان پرداخته شده بود کشورهای اسپانیا، فرانسه و آلمان در صدر فهرست قرار گرفته‌ و از میان کشورهای همسایه و منطقه خاورمیانه نیز امارات متحده عربی، ترکیه، قطر، بحرین، عربستان سعودی، عمان، جمهوری آذربایجان، مصر، اردن و ارمنستان همگی در جایگاهی بالاتر از ایران ایستاده‌ بودند.

تحلیل جزئی‌تر عملکرد کشورها در محاسبه این شاخص نشان می‌داد ایران بخش مهمی از امتیاز خود را مدیون ارزان بودن خدمات سفر برای گردشگران خارجی در آن و رقابت‌پذیری قیمتی است؛ به گونه‌ای که ایران از این حیث حائز رتبه نخست دنیا شده بود. اما براساس همان گزارش، کشور از ناکارآمدی زیرساخت‌های گردشگری رنج می‌برد و این موضوعی است که در محاسبه جایگاه ایران لحاظ شده است. در گزارش مجمع جهانی اقتصاد و در میان ۱۳۶ کشور بررسی شده، زیرساخت‌های گردشگری ایران در رتبه ۱۱۶ قرار گرفته بود.

ثبت جهانی یزد

اما یک خبر خوش برای گردشگری و میراث فرهنگی کشور در سال ۹۶، ثبت جهانی یزد به عنوان شهری تاریخی در فهرست میراث جهانی یونسکو بود. پرونده ثبت جهانی شهر بادگیرها که حدود نه سال پیش آغاز شده بود و به‌دلیل برخی مشکلات از جمله ساخت و سازهای غیرمجاز و غیراصولی در اطراف بافت تاریخی آن به تعویق افتاده بود، تیرماه امسال و با رای قاطع اعضای حاضر در چهل و یکمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو نهایی شد و با ثبت آن تعداد شهرهای تاریخی ثبت جهانی شده جهان به عدد نه رسید. یزد اولین شهر تاریخی ایران و یکی از نخستین شهرهای خشتی جهان به شمار می‌رود و با مراجعه به آن بیش از هرچیز معماری سنتی و منحصر به‌فرد بناها، بازار، مساجد و معبد زرتشتیان آن به چشم می‌آید. پیش از ثبت جهانی یزد نیز سه اثر از این شهر در فهرست میراث جهانی جای گرفته بودند؛ دو قنات و باغ دولت‌آباد این شهر که در پرونده باغ‌های ایرانی قرار داشت. حال با جهانی شدن یزد، یک بازاریابی تمام عیار برای گردشگری این شهر کویری در دل ایران صورت گرفته است؛ فرصتی که باید منتظر ماند و دید که مسوولان گردشگری کشور تا چه میزان از آن بهره خواهند گرفت.

تغییر رئیس سازمان میراث فرهنگی

یک اتفاق مهم امسال برگزاری انتخابات ریاست جمهوری بود که طی آن با انتخاب مجدد حسن روحانی دولت دوازدهم از مردادماه آغاز به‌کار کرد. به‌رغم رضایت گسترده فعالان حوزه‌های مربوطه از عملکرد کوتاه و نه ماهه زهرا احمدی‌پور به‌عنوان رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، روحانی اما چراغ سبزی به ابقای وی نشان نداد و تصمیم به جایگزین کردن علی‌اصغر مونسان در این سمت گرفت. شاید مهم‌ترین حاشیه دوران ریاست مونسان را که تا پیش از آن رئیس سازمان منطقه آزاد کیش بود، بتوان در این مورد خلاصه کرد که بسیاری از معاونان این سازمان که با وجود تغییرات متعدد در راس سازمان در سمت خود مشغول به‌کار بودند، این سازمان را ترک کردند و عموما افرادی از حلقه نزدیکان و معاونان مونسان در جزیره کیش جایگزین شدند؛ از جمله آنکه بلافاصله پس از ورود مونسان به سازمان، محمد محب‌خدایی، معاون پیشین گردشگری سازمان منطقه آزاد کیش به این سازمان آمد. چندی بعد نیز سعید شیرکوند، معاون سرمایه‌گذاری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری از سمتش استعفا داد و آخرین‌ماه سال ۹۶ نیز همراه بود با استعفای بهمن نامورمطلق، معاون باسابقه صنایع‌دستی سازمان میراث فرهنگی که تصمیم به جدایی از این مجموعه گرفت.

رکوردزنی حضور گردشگران ایرانی در ترکیه

در پی ارائه گزارش ماه دسامبر سازمان گردشگری ترکیه، آمار دقیق حضور گردشگران خارجی در این کشور و در سال 2017 احصا شد و به موجب آن ایران با فرستادن حدود دو میلیون و 500 هزار گردشگر به این کشور در این سال، تبدیل به سومین مبدا برتر گردشگری ترکیه شد. این رقم در مقایسه با تعداد گردشگرانی که در سال 2016 از ایران به ترکیه سفر کردند از رشدی 836 هزار نفری حکایت می‌کند که علاوه‌بر ثبت رکوردی جدید، شکاف تراز گردشگری دو کشور را عمیق‌تر کرده است. انتشار آمار ژانویه 2018 نیز بر این واقعیت صحه می‌گذارد که روند موجود در حال استمرار است و به گواه آمار این ماه، ایران در سال جدید میلادی تبدیل به مبدا نخست گردشگران ترکیه شده است.

کارشناسان یکی از مهم‌ترین دلایل استقبال گردشگران ایرانی از سفر به ترکیه را نرخ غیرواقعی ارز و ارزانی کاذب خدمات سفر در ترکیه می‌دانند که همین امر باعث شده مقاصد مهم گردشگری داخلی توانایی رقابت اندکی با شهرهایی نظیر استانبول و آنتالیا به لحاظ قیمتی داشته باشند. مضاف بر این مساله، نیز به عنوان کشور ثابت‌قدم و پیشرو در حوزه توریسم، همواره از اهمیت تمرکز بر کشورهای همسایه مطلع بوده و بازاریابی گسترده‌ای برای جذب گردشگران ایرانی انجام می‌دهد؛ امری که در داخل کشور کمابیش مغفول مانده و موجب شده است تعداد گردشگرانی که سالانه از ترکیه به ایران می‌آیند رقمی حدود ۵۰۰ هزار نفر باشد و به این ترتیب چنین شکافی در تراز گردشگری دو کشور رقم بخورد.

سفر «لوور» به تهران

یک خبر خوب دیگر در سال 96، آغاز به‌کار نمایشگاه موزه لوور با حضور وزیر امور خارجه فرانسه و رئیس موزه لوور در تهران بود که تحقق آن از جمله موارد تفاهم‌نامه‌ای بود که میان موزه لوور فرانسه و سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری در جریان سفر سال ۲۰۱۶ حسن روحانی به پاریس منعقد شد. در این نمایشگاه ۵۶ شیء منتخب از موزه لوور از جمله تابلویی از «رامبرانت»، نقاش مشهور هلندی و «مجسمه ابوالهول» ساخته شده با سنگ بازالت و مربوط به دوره «فرعون هاکور» مصر به نمایش درآمده است. همچنین در کنار این نمایشگاه، نمایشگاهی از عکس‌های عباس کیارستمی که این هنرمند فقید و برجسته طی سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۲ از موزه لوور گرفته نیز برگزار شده است.

افزایش عوارض خروج از کشور

اما شاید جنجالی‌ترین خبر امسال در حوزه گردشگری، پیشنهاد افزایش عوارض خروج از کشور از سوی دولت در لایحه بودجه سال ۹۷ بود که با واکنش طیف گسترده‌ای از جامعه و مسوولان روبه‌رو شد. بنا به لایحه ارائه شده به مجلس، عوارض خروج از کشور که در سال ۹۶ به میزان ۷۵ هزار تومان بود، باید به ۲۲۰ هزار تومان برای سفر نخست، ۳۳۰ هزار تومان برای سفر دوم و ۴۴۰ هزار تومان برای سفر سوم به بعد می‌رسید. در پی واکنش منفی مردم، فعالان گردشگری و همچنین مخالفت ضمنی رئیس سازمان میراث فرهنگی با نرخ‌های پیشنهادشده و گله وی از عدم مشورت با سازمان متبوعش در خصوص این تصمیم، به نظر می‌رسد مجلس نیز تصمیم گرفت این طرح را قدری تعدیل کند و طبق آخرین اظهارات، به‌نظر می‌رسد آنچه در مجلس تصویب خواهد شد این است که افزایشی در عوارض خروج برای زائران صورت نگیرد و افزایش پلکانی آن برای کسانی که بیش از یک بار قصد خروج از کشور را داشته باشند نیز حذف شود.

حذف ارز مسافرتی

شهریور سالی که به پایان آن نزدیک می‌شویم، یک اتفاق مهم ارزی را در گردشگری رقم زد. در شرایطی که تا پیش از آن مسافران خروجی می‌توانستند تا سقف 300دلار و یک بار در سال از منابع ارز دولتی در سفرهای خود استفاده کنند، از اواخر شهریور این طرح حذف شد و به این شکل، مستقیم‌ترین یارانه ارزی به گردشگران خروجی از میان رفت. اگرچه مابه‌التفاوت این ارز مبادله‌ای با قیمت آن در بازار آزاد برای مسافران چندان زیاد نبود با این‌همه، کارشناسان این رقم را یارانه‌ای می‌دانستند که به گردشگران خروجی داده می‌شد. در ماه شهریور بین نرخ حدود ۳۸۷۰ تومان بازار و ۳۳۳۰ تومان مرکز مبادلات ارزی، حدود ۵۴۰ تومان اختلاف قیمت وجود داشت و برای خرید ۳۰۰ دلار حدود ۱۶۰ هزار تومان هزینه در ازای خرید ارز آزاد به جای مبادله ای ایجاد می‌شد؛ رقمی که چندان زیاد نبود و از این‌رو، فعالان گردشگری اجرای این سیاست را مانعی برای ادامه رشد سفرهای خروجی نمی‌دانستند.

منفی‌تر شدن تراز گردشگری کشور

شاید یکی از ناامیدکننده‌ترین اتفاقات سال جاری، این واقعیت بود که ورود گردشگر به ایران که از سال 95 در مسیر سراشیبی افتاده بود، با افت بیشتری همراه شد. از طرف دیگر آمارهایی که ماهانه از طرف کشورهایی همچون ترکیه و گرجستان به عنوان مقاصد اصلی گردشگران ایرانی به شمار می‌روند منتشر می‌شد، بر این واقعیت صحه می‌گذاشت که تعداد گردشگرانی که از ایران به مقاصد خارجی می‌روند رو به افزایش است؛ امری که نهایتا منجر به منفی‌تر شدن تراز گردشگری کشور شد و با اقدام متقابل، یعنی جذب گردشگر بیشتر همراه نشد. کارشناسان انتظار دارند سال ۹۶ با ثبت یکی از بدترین آمارها درباره تراز گردشگری در سال‌های اخیر به کار خود پایان دهد؛ چه اینکه تازه‌ترین گزارش‌ سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نیز که به آمار گردشگران ورودی و خروجی به ایران در بازه نه ماه ابتدای سال ۱۳۹۶ پرداخته نشان می‌داد تعداد گردشگران ورودی به کشور در این بازه سه میلیون و ۸۹۳ هزار و ۲۷۷ نفر بوده که نسبت به مدت مشابه در سال ۱۳۹۵ بیشتر از ۳۴ هزار نفر کاهش پیدا کرده است. بنابراین شاید دیگر بتوان با صراحت بیشتر گفت که هدف جذب سالانه ۲۰ میلیون گردشگر تا سال ۱۴۰۴ به موجب سند چشم‌انداز، هدفی غیرقابل تحقق و غیرممکن است.

آغاز به‌کار دو رویداد جهانی در ۲۰۱۸

انتخاب تبریز به‌عنوان پایتخت گردشگری کشورهای اسلامی و انتخاب همدان به‌عنوان پایتخت گردشگری کشورهای آسیایی در سال 2018 دو رویدادی بود که امسال آغاز به‌کار کرد و می‌توانست تحولات بسیار مثبتی در زمینه جذب گردشگر و بهبود تراز گردشگری کشور رقم بزند؛ اما درحالی‌که هم‌اکنون بیش از دو ماه از آغاز سال 2018 سپری شده، تاکنون مراسم افتتاحیه‌ای برای هیچ‌کدام برگزار نشده و توجه چندانی نه در داخل و نه در خارج به این رویدادها نشده است تا به این ترتیب گردشگری ایران در مسیر یکی از بزرگ‌ترین فرصت‌سوزی‌های خود قرار بگیرد. افتتاح رویداد تبریز 2018 که به موجب آن این شهر پایتخت گردشگری کشورهای اسلامی در سال ۲۰۱۸ است، برای چندین بار به تعویق افتاد و در آخرین خبرها به اوایل اردیبهشت موکول شد؛ جایی که نزدیک به چهار ماه از سال ۲۰۱۸ سپری شده و بازاریابی و نمایش خاصی در ابعاد جهانی برای این شهر انجام نشده است. مضاف بر این مسائل، کارشناسان باور دارند در مسیر زمانی کافی که در اختیار مسوولان برای برگزاری این رویدادها بوده، زیرساخت‌ها و امکانات گردشگری این دو شهر آن‌طور که باید توسعه نیافته‌اند و همین امر موجب شده توفیق آنها را در پذیرایی مناسب از گردشگران با تردیدهایی جدی روبه‌رو کند.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه دنیای اقتصاد، تاریخ انتشار 23 اسفند 96، شماره: 3366008