شعار سال: آب‌انبارها از شاخصه‌های معماری کویر محسوب می‌شوند؛ میراث‌هایی مغفول مانده در شهر کویری قم که این روزها حال و روز خوشی ندارند و در غبار فراموشی به سر می‌برند. قدم در کوچه پس‌کوچه‌های بافت قدیمی شهر قم که بگذاری، به آب‌انبارهایی می‌رسی با قفلی بزرگ بر سر در آن. نگاهی که از پشت میله‌های سر در به داخل آب‌انبار بیندازی، محوطه‌ای تاریک با پله‌های بسیار به چشم می‌خورد. سراغ آن را از اهالی محل می‌گیری و می‌گویند کلید آن در دست ریش‌سفید محله است؛ اما چیز زیادی در این آب‌انبار انتظار بیننده را نمی‌کشد. زباله و خس و خاشاک محله گوشه‌گوشه مخزن روی هم انبار شده؛ آب‌انباری که روزگاری، عاشقی کوزه معشوق را پر کرده و تا حوالی خانه‌شان می‌رسانده... و این حال و روز ده‌ها آب‌انبار قم است که این روزها حال و روز خوشی ندارند و غبار غفلت و فراموشی بر پیکره آن‌ها نشسته. سری به گذر «لبچال»، یکی از محلات قدیمی شهر قم، زدیم؛ جایی که نام محله از آب‌انباری به این اسم گرفته شده. با اهالی سالخورده گذر همراه شدیم. آب‌انبار لبچال یادآور خاطرات شیرین دوران کودکی آن‌ها بود. خانمی 70 ساله گفت: 12- 13 ساله بودم که عصرها با بچه‌ها می‌آمدیم پای آب‌انبار و از پله‌ها می‌رفتیم پایین. حدود 20 تا پله داشت. کوزه‌هامان را از آب پر می‌کردیم، با هم مسابقه می‌گذاشتیم و دعوایمان می‌شد سر آب برداشتن. یکی می‌گفت نوبت من است و آن یکی می‌گفت نخیر نوبت من است. چه روزگاری داشتیم.

آقایی 80 ساله گفت: آن موقع که لوله‌کشی آب نبود، مردم آب شرب مورد نیاز خود را از آب‌انبارها تأمین می‌کردند. کوزه هم خیلی ارزشمند بود و اگر در راه می‌شکست نمی‌دانستیم از ترس چه جوابی به پدرمان بدهیم. کوزه‌ها درهایی حصیری هم داشت که مبادا جانوری داخل آب برود. آن موقع‌ها مثل الان آب این همه اسراف نمی‌شد، چون به سختی آب به دست می‌آوردیم. برایمان خیلی ارزشمند بود. قرار بود این آب‌انبار به قهوه‌خانه تبدیل شود؛ اما اهالی مخالفت کردند، چون این اثر جزو میراث فرهنگی ماست نه این‌که مکانی برای دود و دم و پاتوق یه سری بشود! خانمی 73 ساله گفت: آب کیفیت داشت، صبح تا شب این آب را مصرف می‌کردند و خنک بود. قدیم‌ها که یخچال نبود، گوشت را در ظرف می‌گذاشتند می‌بردند می‌گذاشتند ته آب‌انبار. خراب نمی‌شد؛ چقدر خوب می‌ماند. نجف‌پور، کارشناس تاریخ، نیز گفت: آب‌انبار لبچال مربوط به اواخر دوره قاجار است که تا 50 سال گذشته هم کاربری خود را حفظ کرده بود و جزو آثار ملی به ثبت رسیده است. وی با بیان این‌که آب‌انبارها منبع تأمین آب مورد نیاز و از شاخص‌های معماری شهرهای کویری هستند، افزود: آب در فرهنگ ایران باستان قداست فراوانی داشته است. این کارشناس تاریخ عنوان کرد: آب‌انبارها از بناهای عام‌المنفعه‌ای بودند که توسط عوامل دولتی، خیران محلی و حتی با همیاری مردم در مکان‌های مناسب ساخته می‌شدند. نجف‌پور بیان کرد: آب‌انبارها اغلب به وسیله آب حاصل از نزولات جوی یا هدایت آب قنات‌ها و رود خانه‌های فصلی یا دائم پر می‌شدند. وی بیان کرد: در بسیاری از آب‌انبارها پاشیرهای متعدد (محل برداشتن آب از آب‌انبار) در ارتفاع‌های مختلف وجود داشت که به تدریج و با کاهش آب مخزن و پایین رفتن سطح آب از شیر‌های مختلف استفاده می‌شد.

رمز ماندگاری و گندیده‌نشدن آب در آب‌انبارها چه بود؟

وی اضافه کرد: این بناها به دلیل ماهیت آن‌ها همیشه در عمق زمین ساخته می‌شده است. در این سازه‌های آبی علاوه بر سنگ یا آجر از ملات ساروج استفاده شده است. ساروج از مهم‌ترین ملات‌های آهکی است و علاوه بر استحکام بخشیدن به بنا خاصیت نفوذ ناپذیری نسبت به آب را هم داشته. این مورخ بیان کرد: آهک در واقع خاصیت گندزدایی داشته و آب را ضدعفونی می‌کرده که موجب پیشگیری از تعفن و مانع از رشد میکروارگانیسم‌ها می‌شده است.

علت خنکی آب در آب‌انبارها چه بود؟

وی اظهار کرد: از دیگر ویژگی‌های آب‌انبار‌ها خنک‌تر بودن آب این مخازن نسبت به دمای هوای اطراف بوده که علت قرار گرفتن آن در عمق زمین و سایه بودن همیشگی محیط آن بوده است. همچنین وجود بادگیر‌های متصل به مخزن باعث تهویه و گردش هوا و موجب سلامتی و خنکی آب مخزن می‌شده است. این بناها معمولاً به صورت استوانه و مدور ساخته می‌شد که باعث افزایش مقاومت آن در برابر فشار وارد شده از وزن آب می‌شد. آب‌انبارها امروزه کاربری گذشته را ندارند و تعداد کمی از این آن‌ها به مراکز فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و ورزشی تغییر کاربری پیدا کرده‌اند. آب‌انبار شادقلی‌خان قم با قدمتی به اندازه دوره قاجار در حال حاضر به سفره‌خانه و چای‌خانه سنتی یا همان کافی‌شاپ تغییر کاربری پیدا کرده است.

احیای آب‌انبار شاه حمزه قم به صورت مردمی و خودجوش

در قم تعداد زیادی آب‌انبار قدیمی وجود دارد که هرچند تعداد انگشت شماری از آن‌ها احیاء شده‌اند؛ اما در این میان وضعیت یکی از آب‌انبارهای قدیمی قم واقع در خیابان آذر که بیش از 100 سال از ‏ساخت آن می‌گذرد، بسیار جالب توجه است. چراکه عده‌ای از جوانان آستین همت را بالا ‌زدند تا میراث اجدادیشان را حفظ کنند و از محیط این بنا با حفظ اصالت آب‌انبار گونه‌اش، استفاده کنند. آب‌انبار امامزاده حمزه (ع) ۱۰ سالی است که با ‏همت گروهی از جوانان و طلاب به صورت خودجوش و با هزینه‌های شخصی احیاء شده ‏است. این آب‌انبار در حال حاضر به محلی برای برگزاری ‏کلاس‌های قرآنی و سالن ورزشی تبدیل شده و با این کار غبار فراموشی از این چهره این آب‌انبار گرد‌گیری شده است.

تعداد زیادی آب‌انبار هم در شهر کویری قم وجود دارد که این روزها حال و روز خوشی ندارند و در غبار فراموشی به سر می‌برند؛ میراثی مغفول مانده که برای احیای هویت تاریخی خود نیازمند توجه جدی مسئولان هستند. آب‌انبار کوه نمک قدیمی‌ترین آب‌انبار قم با قدمتی یک‌هزار ساله مربوط به دوره سلجوقیان است؛ آب‌انباری که قدمتی به درازای تاریخ دارد و مخروبه‌ای تبدیل شده است؛ یکی از ده‌ها آب‌انباری که اگر تابلوی میراث فرهنگی و شماره ثبت نباشد، هویت آب‌انبار گونه‌اش مشخص نیست. رضایی، مدیرکل سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم، با بیان این‌که یکی از کارهایی که خیرین نیکوکار برای خشنودی خداوند و مردم انجام می‌دادند وقف آب‌انبار بوده است، گفت: وظیفه میراث فرهنگی و اداره کل اوقاف به عنوان متولی آب‌انبارها این است که این میراث ارزشمند را احیاء کند.

44 آب‌انبار قم در فهرست آثار ملی

رضایی عنوان کرد: برای حفظ، احیاء و مرمت آثار تاریخی به ویژه آب‌انبارها تفاهم‌نامه‌ای بین سازمان میراث فرهنگی و اداره کل اوقاف و امور خیریه امضاء شده است. با توجه به کمبود اعتبارات باید به این تفاهم‌نامه جهت داده شود و بخش خصوصی را برای سرمایه‌گذاری در این زمینه جذب کنیم. وی با اشاره به این‌که 44 آب‌انبار قم در فهرست آثار ملی قرار گرفته، افزود: در یک برنامه جامع و مشترک با اداره کل اوقاف و امور خیریه قم، در صدد مرمت و احیای این میراث ارزشمندیم.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم عنوان کرد: با تعامل خوب اداره کل اوقاف و امور خیریه می‌توان در زمینه احیای آب‌انبارها از سرمایه‌گذاران متقاضی استفاده کرد. وی خاطرنشان کرد: هر چند در گذشته کم و بیش تا میزانی که توانسته‌ایم برای مرمت بعضی از آب‌انبارهای تاریخی اعتباراتی اختصاص یافته، اما بهترین حالت این است که بخش خصوصی را بیش‌تر در این زمینه جذب کنیم و تا آب‌انبارهای بیش‌تری به ویژه در مراکز پر تردد با کاربری درست فرهنگی به بهره‌برداری برسد. با احیای آب‌انبارها و تغییر کاربری صحیح می‌توان زندگی را در این آب‌انبارها به جریان انداخت. احیاء و مرمت این بناها در نظر هر رهگذری طبق گفته‌های اجدادمان می‌تواند یادآور سختی‌ها و مشقات به دست آوردن آب در گذشته‌های دور باشد.

زهره شعبانی

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار 19 اردیبهشت 97 ، کد مطلب: 43832، www.sabzineh.org