شعارسال: از گذشته‌های دور درباره استفاده از پرندگان برای نامه‌رسانی و توزیع پیام‌ها به‌صورت تفننی و نظامی و حتی امور مخفی شنیده شده بود. جالب آن است که اولین مورد استفاده از پرندگان را به حضرت نوح نسبت می‌دهند که در هنگام توفان، وی کبوتری را به بیرون از کشتی خود فرستاد و کبوتر نیز یک شاخه درخت زیتون به همراه خود آورد. در ادامه نیز از خدمت پرندگان در دولت حضرت سلیمان صحبت در میان است. شنیدنی آن است که پس از پیامبران این ایرانیان بودند که از پرندگان برای فرستادن نامه‌ها استفاده کرده‌اند و یونانیان و رومیان نیز پرورش پرندگان برای اهداف خاص را از ایرانیان فراگرفته‌اند. گفته شده چینی‌ها هم این کار را از بازرگانان عرب یاد گرفته‌اند.

چندی قبل در خبرها آمده بود که یک شرکت نوپای هلندی حساب ویژه‌ای روی کلاغ‌ها باز کرده است. از آنجایی‌ که کلاغ‌ها از باهوش‌ترین موجودات جهان به شمار می‌روند و گاهی هوش آنها با میمون‌ها مقایسه می‌شود، پس می‌توان از این هوش برای حفاظت از محیط زیست نیز بهره جست. این شرکت کلاغ‌ها را تا حدی آموزش می‌دهد که در ازای دریافت بادام زمینی به‌عنوان جایزه، ته‌سیگارهای موجود در سطح شهر را جمع‌آوری کنند. در این سیستم کلاغ‌ها پس از یافتن ته‌سیگار آن را به داخل یک مخزن می‌ریزند و وجود یک دوربین در کنار این دستگاه باعث می‌شود یک بادام زمینی کوچک به کلاغ داده شود. اجرای چنین برنامه آموزشی‌ای بسیار مشکل به نظر می‌رسد، ولی نباید از حجم روزافزون ته‌سیگار در سطح شهرها نیز غافل بود. آنها همگی از جنس پلاستیک بوده و مدت‌ها در طبیعت باقی خواهند ماند. البته نباید از نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در گسترش چنین ایده‌هایی غافل بود چراکه می‌توانند با گردآوردن کارشناسان مورد نیاز، بر جوانب چنین پروژه‌هایی متمرکز شوند. یکی دیگر از این موارد ردیابی فلزات سنگین، بیس‌فنل‌آ (BPA) و سرب در خون کبوتران است که از سوی دانشگاه کالیفرنیا طی سال‌های 2010-2015 انجام شد و هدف، یافتن ارتباط بین میزان آلاینده‌ها در خون این جانوران با میزان همان آلاینده‌ها در خون کودکان و بزرگ‌سالان در شهرها بوده است. البته شاید گفته شود که موارد این‌چنینی زیادی وجود دارد، ولی نباید از یاد برد که هر روزه به تعداد این کاربردها افزوده می‌شود.

دوندگی سگ‌ها یا شامه آنها؟

به‌تازگی یک شرکت بریتانیایی کاربرد جدیدی از حس بویایی سگ‌ها را به نمایش گذارده است. شاید قبلا شنیده بودید که از شامه سگ‌ها برای یافتن موجودات زنده، مرده، مواد مخدر، مواد شیمیایی، مواد منفجره و حتی تشخیص بیماری‌ها استفاده می‌شود. به این کاربردها باید به قدرت آنها در ردیابی تونل‌های مخفی و تله‌های کار گذاشته‌شده در زمین نیز افزود. حتی گفته شده است که در دهه 1970 زنبورداران، سگ‌هایی را تربیت کرده بودند که می‌توانستند کندوهای مبتلا به بیماری را بیابند و این کار را از روی بوی باکتری‌های دخیل در این بیماری انجام می‌دادند. این شرکت بریتانیایی مذکور یک سگ 16ماهه را مدت‌ها تحت آموزش‌های سخت قرار داده است تا بتواند از روی بوی کلر موجود در آب آشامیدنی، نقاط نشت آب را پیدا کند. شرکت آب United Utilities) UU) حدود سه‌ میلیون خانه را در منطقه شمال غربی انگلستان تحت پوشش دارد و برای اولین‌بار است که از سگ‌ها برای نشت‌یابی لوله‌ها استفاده می‌کند. آنها از وجود این سگ‌ها بیشتر برای مناطق خارج از شهر و روستاها که تشخیص نشت‌ها سخت است، استفاده خواهند کرد. آقای «راس» مالک این سگ است و دارای شرکتی در لیورپول است و کار با این سگ را از انتهای سال گذشته میلادی آغاز کرده است. «راس» می‌گوید که ابتدا آب را در مقابل شامه سگ قرار داده است و به مرور به آن کلر اضافی ریخته است تا آن را قوی‌تر کند. او می‌افزاید: «بعدها ما هشت ظرف شیشه‌ای قرار می‌دادیم و زمانی که سگ می‌توانست غلظت مورد نظر ما را بین این ظروف پیدا کند یک توپ تنیس جایزه می‌گرفت. سپس ما آب آشامیدنی نرمال را روی زمین می‌ریختیم و از سگ می‌خواستیم که در محیط‌های مختلف به دنبال آب بگردد. به سگ آموزش می‌دادیم که هنگام یافتن آب روی زمین بنشیند و 30 ثانیه در آنجا باقی بماند و از آن به‌عنوان یک شاخص غیرفعال استفاده می‌کنیم». آقای «راس» می‌گوید که قبلا در ارتش در مناطقی از قبیل افغانستان و عراق خدمت کرده است و دو سال پیش از آن خارج شده است. او در این پروژه از همکار سابق خود یعنی آقای «جونز» نیز استفاده کرده است. آقای «جونز» از سگ‌ها برای یافتن سلاح‌ها و مواد منفجره و بمب‌های جدید بهره می‌جسته است، ولی حالا موارد دیگری را به سگ‌ها آموزش می‌دهد. آقای «جونز» معتقد است که اصول آموزش‌ها شبیه هم هستند، ولی محیط‌ها متفاوت بوده و استرس نیز کمتر است. شرکت آب «UU» دارای یک شبکه 42‌ هزارکیلومتری از لوله‌هاست که سالانه با یک تیم 140نفره، حدود 27 هزار نشتی را یافته و رفع می‌کنند و برای این کار از پهپادها و تجهیزات صدایی و تصویری نیز برای کشف نقاط نشت استفاده می‌کنند، ولی با وجود این، در نظر دارند که سگ‌ها را نیز به خدمت بگیرند تا سیستم‌های آنها کامل‌تر شود.

گفته شده است که غلظت کلر در آب‌های آشامیدنی در محدوده چند قسمت در ‌میلیون (پی‌پی‌ام) است، ولی شامه سگ‌ها قادر است غلظت‌هایی در محدوده چند قسمت در ‌میلیارد (پی‌پی‌بی) را نیز تشخیص دهد. خانم «واردل» مدیر نشت در شرکت UU است. خانم «واردل» می‌گوید: «ناحیه شمالی غرب انگلستان یک منطقه مرطوب است و تشخیص نشت‌ها و گودال‌ها کار واقعا مشکلی است. در اینجاست که این سگ می‌تواند با حس بویایی خود بین غلظت‌های کم‌کلر و آب‌های طبیعی تفاوت قائل شود». او می‌افزاید: «ما انواع فناوری‌ها را برای تشخیص نشتی‌ها در اختیار داریم؛ یعنی ماهواره‌ها و پهپادها را در اختیار داریم تا مانند چشمان یک پرنده عمل کنند، ولی آنچه مهم است، جزئیات امور است یعنی باید نقطه اصلی برای حفاری مشخص شود و این نقطه می‌تواند با تصورات شما همخوانی نداشته باشد. ما امیدواریم که در سه ماه آینده در جایگاهی باشیم که بتوانیم به نحو مؤثری نشتی‌ها را بیابیم و اصولا این چیزی است که در گذشته نمی‌توانستیم با دقت انجام دهیم و به همین دلیل است که معتقدیم این سگ دارایی باارزشی برای تیم ما خواهد بود».

یافتن نشتی خطوط نفت و گاز

در بسیاری از کشورهای جهان، خطوط نفت و گاز همچون شریان‌های حیاتی بدن، سراسر مناطق را دربر گرفته‌اند و امکان نشت از هر نقطه از این خطوط طویل وجود دارد. این موضوع علاوه بر زیان‌های مادی سبب تخریب محیط زیست نیز می‌شود. البته بسیاری از شرکت‌های نفتی نیز هدف بدون نشت (zero leak) را برای خود تعیین کرده‌اند و در این راستا از تمامی گزینه‌ها برای تحقق این هدف استفاده می‌کنند. کشور کانادا در چند سال گذشته از سگ‌ها در بازرسی از خطوط نفت و گاز در حال ساخت و نیز تعمیر و نگهداری خطوط قدیمی استفاده کرده است. باید توجه داشت که گاهی باید برای یافتن نقاط نشتی از تجهیزات و ماشین‌آلات سنگین حفاری استفاده کرد. مدیر یکی از این شرکت‌های نشت‌یاب کانادایی شخصی است به نام «مصطفی» که بعد از جنگ بوسنی به این کشور آمده است و در بوسنی از سگ‌ها برای یافتن مین‌های پنهان‌شده در زمین استفاده می‌کرده است. او توضیح می‌دهد که برای آنکه سگ‌ها راحت‌تر بتوانند نقاط نشتی را بیابند، فشار خطوط را براساس یک پروتکل بالا می‌برند تا در یک دوره چندروزه نشت‌یابی انجام شود. او می‌افزاید که در شهرهای مختلف، محل‌هایی برای نگهداری سگ‌های بی‌صاحب وجود دارد و آنها به سگ‌هایی با سن یک تا پنج سال علاقه‌مند هستند و ضمنا سگ نیز باید از شخصیت فعالی برخوردار باشد. سپس آنها را وارد یک برنامه آموزشی کرده و توانایی آنها را بهبود می‌دهند تا بتوانند عملکرد دقیق‌تر و سریع‌تری از دیگر فناوری‌های موجود در این عرصه داشته باشند. البته این برنامه آموزشی حاصل مطالعه و تجربه و آزمایش درباره بوهای مختلف است و با نحوه عملکرد حس بویایی سگ‌ها همخوان است. آنها از سگ‌هایی از نژاد لابرادور و شفرد برای این هدف استفاده می‌کنند. نباید از یاد برد که طول خطوط نفت و گاز کانادا بیش از 110‌ هزار کیلومتر تخمین زده می‌شود و مدیریت آنها کار بسیار پرچالشی است.

بینی الکترونیک

شاید براساس همین موضوعات باشد که دانشمندان به فکر آن افتاده‌اند که برای تشخیص هر بویی یک بینی الکترونیک (E-nose) طراحی کرده و بسازند. یعنی با تقلید از حس بویایی حیوانات، آن را در یک سیستم الکترونیکی جایگزین کنند تا مواد شیمیایی مختلف از طریق این دستگاه‌ها قابل شناسایی باشند. البته کاربرد این بینی الکترونیکی به برنامه‌های تشخیص پزشکی نیز وارد شده است و پزشکان با واردکردن بازدم انسان به این دستگاه‌ها درصدد آن هستند که به پیش‌بینی‌هایی درباره بیماری‌های فرد دست یابند. قابل ذکر است که این بخش از علم شدیدا در حال گسترش و توسعه است چون فصل مشترک علوم مختلف از قبیل پزشکی، شیمی، زیست‌شناسی، تجهیزات نظامی و... است. ازاین‌رو نیاز است محققان توجه خاصی را به آنها مبذول دارند.

خودمان چه کنیم؟

با توجه به گسترش شهرها و افزایش روزافزون چالش‌های پیش‌ِروی شهرها، به نظر می‌رسد که باید از ساده‌ترین روش‌ها تا پیشرفته‌ترین آنها را برای فائق‌آمدن بر این چالش‌ها به کار گرفت. استفاده از حیوانات یکی از راه‌های مناسب برای این منظور است چون ما در یک کشور وسیع و پرجمعیت زندگی کرده و انواع مؤسسات خصوصی، دولتی و نظامی برای تربیت انواع حیوانات با اهداف مختلف وجود دارد. مثلا می‌توان از کلاغ‌ها و دیگر پرندگان برای جمع‌آوری ته‌سیگارها و درِ بطری پلاستیکی در کلان‌شهرهای ایران استفاده کرد چون این نمونه‌ها در این شهرها به یک مسئله پرچالش تبدیل شده‌اند. ضمنا به نظر می‌رسد که کارهای زیادی درباره استفاده از حیوانات برای اهداف غیرنظامی و انتظامی انجام نگرفته است و به‌راحتی می‌توان این خلأ به‌وجودآمده را با استفاده از شرکت‌های دانش‌بنیان و نیز بخش خصوصی پر کرد و از فارغ‌التحصیلان فراوان دانشگاه‌ها برای یافتن کاربردهای جدید نیز بهره جست. به‌علاوه استفاده از سگ‌ها در شرکت‌های آب و فاضلاب شهری و روستایی و نیز شرکت‌های نفت و گاز کشورمان از ابتدایی‌ترین ایده‌ها به شمار می‌رود که نیازمند پیگیری است. در ادامه نیز می‌توان توجه دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی را روی موضوع ساخت انواع بینی‌های الکترونیک معطوف داشت.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه شرق، تاریخ انتشار: 20اردیبهشت1397 ، کدخبر: 187125: www.sharghdaily.ir