شعار سال: برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در تهران و دشت‌های اطراف، موجب بحرانی‌شدن وضعیت فرونشست زمین در دشت‌های جنوب و غرب تهران شده؛ موضوعی که از آن به عنوان زلزله خاموش یاد می‌شود. وقوع زلزله در تهران و میزان خسارت آن، همواره یکی از پرمخاطب‌ترین و پربحث‌ترین مطالبی است که در محافل کشور مطرح است و مردم علاقه زیادی برای پیگیری اخبار آن دارند و این مباحث پس از زلزله کرمانشاه در سال ۹۶ و نیز چند زلزله چهار الی پنج ریشتری در استان تهران بیش‌ازپیش مطرح‌شده و موردتوجه قرارگرفته است. علاوه بر مردم، مسئولان نیز توجه جدی به مقاوم‌سازی منازل در استان تهران و نوسازی بافت فرسوده در اقصی نقاط این استان برای کاهش خسارات ناشی از زلزله احتمالی دارند؛ اما آنچه در این میان مغفول مانده، توجه به فرونشست زمین به عنوان زلزله خاموش است. فرونشست اگر خطرناک‌تر از زلزله نباشد، کم‌خطرتر نیز نیست، آن‌هم در استانی که ۱۳ میلیون نفر در مساحت نزدیک به ۱۳ هزار کیلومترمربعی زندگی می‌کنند و به‌طور متوسط در هر کیلومترمربع در استان تهران یک‌هزار نفر در حال زیستن هستند.

بررسی خطر فرونشست در استان تهران

اما خطر فرونشست در استان تهران چقدر جدی است و آیا اقداماتی برای کاهش خطر زلزله خاموش در قلب ایران شده است یا خیر؟ این‌ها سوالاتی است که امروزه ذهن اغلب کارشناسان را به خود مشغول کرده است. برای این‌که بیش‌تر این موضوع را درک کنید، بهتر است بدانیم میزان فرونشست زمین در استان تهران به‌طور متوسط به ۳۰ سانتی‌متر در سال رسیده و این میزان در دشت شهریار در غرب تهران با فرونشست ۳۶ سانتی‌متر بحرانی‌تر است. دشت ورامین در جنوب تهران نیز از این آسیب در امان نیست. نماینده مردم تهران، ری، شمیرانات، اسلام‌شهر و پردیس در مجلس شورای اسلامی پیش ‌از این در گفت‌وگویی تهران را رکورددار فرونشست در جهان دانسته و گفته بود: بیش‌ترین میزان فرونشست زمین در جهان تاکنون در «نیومکزیکو» به میزان ۳۲ سانتی‌متر در سال ثبت‌شده که این رقم در جنوب تهران به ۳۶ سانتی‌متر در سال رسیده است. فریده اولاد قباد برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی به دلیل توسعه بی‌رویه اراضی کشاورزی را از دلایل چنین بحرانی دانسته و از وزارت جهاد کشاورزی، کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی و سازمان حفاظت محیط‌زیست خواسته بود این خطر را موردتوجه قرار دهند. پیش‌ از این شاهد فرونشست در دشت‌های اطراف تهران بودیم؛ اما در همین یکی دو سال اخیر پای فرونشست به شهر تهران نیز باز شد و نمونه‌هایی در خیابان آزادگان تهران و خیابان پیامبر (ص) را مشاهده کردیم؛ البته برخی از کارشناسان گودبرداری‌های غیراصولی را در فرونشست‌های پایتخت بی‌تأثیر نمی‌دانند؛ اما همه دلیل اصلی را فرونشست زمین معرفی می‌کنند. یک استاد زمین‌شناسی درباره تهدید پایتخت توسط این خطر گفت: فرونشست زمین در استان تهران یک تهدید است. فریبرز ممیزی افزود: علت اصلی این چالش وجود چاه‌های غیرمجاز و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی برای آبیاری مزارع کشاورزی و باغ‌ها است.

تبعات فرونشست در تهران بیش از حد تصور است

اما آیا برای جلوگیری از برداشت‌های بی‌رویه آب مجبوریم کشاورزی یا باغداری را از بین ببریم؟ پاسخ ممیزی به این سوال منفی است. وی معتقد است باید با مدیریت بهینه آب و ارائه آب تصفیه‌شده به باغ‌ها و مزارع کشاورزی و نیز تجهیز باغ‌ها و مزارع به سیستم‌های آبیاری نوین با این مشکل مقابله کرد. وی ادامه داد: در استان تهران اقدامات مناسبی برای توسعه تصفیه‌خانه‌های فاضلاب انجام شده است؛ اما باید قبول کنیم سرعت فرونشست زمین بیش از اقداماتی است که انجام می‌دهیم. این استاد دانشگاه احداث سد کرج را یکی از مهم‌ترین عوامل در فرونشست زمین در غرب تهران دانست و گفت: وعده‌های مسئولان برای آب‌رسانی به باغ‌ها و مزارع غرب تهران و نیز تأمین حقابه کشاورزان ورامینی تاکنون نتیجه‌ای در بر نداشته است؛ به عنوان‌مثال آب و فاضلاب متعهد شده بود تا علاوه بر ایجاد خط برگشت آب تصفیه‌شده به باغ‌های شهریار، بخشی از این آب را نیز به منابع زیرزمینی تزریق کند؛ اما این وعده‌ها در حد حرف باقی‌مانده است و کسی در عمل هشدار فرونشست را نمی‌بیند. ممیزی گفت: البته تهران نسبت به دشت شهریار و ورامین وضعیت بهتری دارد؛ اما بازهم شرایط در این کلان‌شهر بحرانی است و خطر برخی از مناطق مسکونی را تهدید می‌کند، در تهران دلیل فرونشست‌ها با ورامین و شهریار متفاوت است و بیش‌تر به دلیل فرسودگی تأسیسات آب‌رسانی و نشت آب و شستن زمین و نیز حفاری‌های گسترده در پایتخت است؛ اما برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی نیز همچنان نقش عمده‌ای در فرونشست تهران دارد. این استاد دانشگاه با بیان این‌که اغلب آبرفت‌های تهران از چسبندگی کافی برخوردار نیستند، افزود: این آبرفت‌ها از نوع دانه‌ای هستند و در مقابل تغییر جریان آب واکنش‌های خطرناکی نشان می‌دهند. وی درباره تبعات خطرناک فرونشست در تهران اظهار داشت: فرونشست‌ها سبب آسیب رساندن به شبکه‌های گازرسانی و دیگر تأسیسات شده و قطعاً تبعات این حادثه بیش از آن است که بتوان تصور کرد.

برخی از لرزه‌های استان تهران اثرات رانش زمین است

یک مقام مسئول که نخواست نامش فاش شود، با بیان این‌که بسیاری از لرزه‌های خفیف در استان تهران عملاً فرونشست است، اضافه کرد: دو سال پیش لرزشی در جنوب استان تهران رخ داد که همه گمان کردند لرزش مذکور مربوط به زلزله است؛ اما متخصصان مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران پس از تحقیقات فراوان، عامل لرزش را زلزله ندانسته و رانش زمین را سبب لرزش در جنوب پایتخت خواندند. وی از بررسی‌های متعدد سازمان مدیریت بحران استان تهران درباره فرونشست و رانش زمین در این استان خبر داد و گفت: زمانی که همه آب موجود در این استان برای سیراب کردن جمعیت میلیونی پایتخت برده می‌شود و زمین‌های کشاورزی تشنه و تشنه‌تر و سفره‌های زیرزمینی کم آب‌تر می‌شوند، مشخص است نتیجه این می‌شود که می‌بینیم. این منبع آگاه افزود: خطر آبی که از ماملو و دیگر سدهای اطراف تهران به‌جای مشروب کردن زمین به مصرف آب شرب می‌رسانیم، اکنون به مرز هشدار رسیده و لازم است برای دفع این خطر بالقوه حقابه‌های زمین‌های کشاورزی داده شود تا کشاورزان برای آبیاری زمین‌ها بیش‌ازپیش به سفره‌های زیرزمینی فشار وارد نکنند. سوال این‌جاست که آیا مدیران و مسئولان از بلایی که بر سر استان تهران می‌آید آگاهی دارند یا خیر؟ فرماندار ری در این خصوص گفت: خوشبختانه شهرستان ری تهدیدات کم‌تری درباره فرونشست دارد. معمولاً فرونشست‌ها در حاشیه کویر بیش‌تر رخ می‌دهد. هدایت‌الله جمالی‌پور اضافه کرد: به همین دلیل شهرستان‌های ورامین و پیشوا بیش از سایر نقاط استان تهران در این خصوص تهدید می‌شوند.

۲۶۴ قنات در دشت ورامین خشک شده است

درست همان‌طور که فرماندار ری می‌گوید، فرونشست‌ها در جنوب و غرب تهران و در شهرستان‌های ورامین، پیشوا و شهریار بیش از سایر نقاط استان تهران است و سه اداره آب و فاضلاب، جهاد کشاورزی و آبخیزداری و منابع طبیعی با بیش از ۳۰۰ نیروی کارشناس در شهرستان‌های شهریار، ورامین و پیشوا تنها شاهد این هستند که این مناطق هرروز خشک‌تر می‌شود. فرماندار پیشوا که فرونشست روستای «معین‌آباد» این شهرستان در نزدیکی ریل راه‌آهن تهران- مشهد نگرانی‌های گسترده‌ای را برای او مردم منطقه ایجاد کرده است، اظهار داشت: متأسفانه همواره شاهد فرونشست در چندین روستا از توابع پیشوا هستیم. محمدکرم محمدی افزود: این فرونشست‌ها علاوه بر تخریب زمین‌های کشاورزی، به تأسیسات بسیاری صدمه وارد کرده است. فرماندار ورامین به عنوان مسئولی که شهرستان محل مسئولیتش به‌شدت با پدیده فرونشست درگیر است نیز نگرانی‌های فراوانی دارد. او در این خصوص می‌گوید: سطح آب‌های زیرزمینی هم‌اکنون به محدوده بحرانی رسیده است و اگر بیش از این بر برداشت از این منابع اصرار کنیم، شاهد وقوع فاجعه خواهیم بود. محمدرضا یوسفی ادامه داد: کم‌آبی سبب شده که ۲۶۴ قنات موجود در دشت ورامین خشک شود و امروز تنها شش رشته قنات باقی‌مانده است.

کاهش ۳۸ درصدی بارش‌ها و تشدید فرونشست‌

نماینده عالی دولت در استان تهران که این روزها دغدغه محیط‌زیستی فراوانی دارد، در این خصوص گفت: متأسفانه در سال آبی جاری تاکنون شاهد کاهش ۳۸ درصدی میزان بارندگی‌ها هستیم و دراین‌بین اگر در مصرف آب صرفه‌جویی نکنیم، شاهد کاهش منابع آب زیرزمینی و در پی آن تشدید فرونشست‌ها، گسترش کویر و آسیب جدی به فضای سبز و توسعه ریزگردها خواهیم بود

دلیل اصلی فرونشست برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی است.

محمدحسین مقیمی ساماندهی رواناب‌ها در جنوب تهران و احداث تصفیه‌خانه‌های فاضلاب را ازجمله اقدامات در دست اجرا برای بهینه‌سازی مدیریت منابع آبی دانست و گفت: تجمع جمعیتی بسیار بالا در مساحتی کم در استان تهران و لزوم خدمات‌رسانی به این جمعیت، سبب ایجاد چالش‌های محیط‌زیستی شده است که یکی از این چالش‌ها نیز فرونشست زمین است. وی گفت: این معضل در شهرستان‌های جنوبی، غربی و جنوب شرقی استان تهران بیش‌تر دیده‌ می‌شود و دامنه آن تقریباً به شهر تهران نیز کشیده شده است که علت آن نیز بهره‌برداری بی‌رویه از منابع زیرزمینی آب است. استاندار تهران با بیان این‌که باید تصمیماتی مبنی بر ایجاد ایمنی برای خطوط انتقال انرژی در نزدیکی فرونشست‌ها و نیز کریدورهای حمل‌ونقل اتخاذ شود، گفت: تمهیدات لازم برای جلوگیری از تبعات احتمالی این چالش اندیشیده شده و این امر در دستور کار کارگروه‌های تخصصی قرار دارد. اما اگر در استان تهران فرونشست را جدی نگیریم، تبعاتی جبران‌ناپذیر گریبانگیر پایتخت و شهرستان‌های پرجمعیت اطراف آن خواهد شد که از آن جمله می‌توان به نابودی کشاورزی در زمین‌های حاصلخیز دشت شهریار و دشت ورامین، تخریب بسیاری از زیرساخت‌های شهرک‌های صنعتی شهرستان‌های ملارد، شهریار، ورامین، پیشوا و ری و تأسیسات صنعتی غرب و جنوب تهران، کریدورهای ارتباطی تهران- ساوه، تهران- شهریار، تهران- کرج، تهران- پیشوا، کمربندی‌های اطراف پایتخت و خط ریلی اصلی تهران- مشهد، تهران- جنوب، تهران- تبریز و... اشاره کرد؛ لذا به نظر می‌رسد باید با در نظر گرفتن موارد کارشناسی شده و دقیق و تخصیص حقابه کشاورزان از تصفیه‌خانه‌ها و نیز سدها و کاهش برداشت آب از منابع زیرزمینی، از هرگونه حفاری‌های غیر کارشناسی در شهر تهران و نیز اطراف پایتخت جلوگیری و اقداماتی سریع انجام شود، چراکه ممکن است فردا دیر باشد.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار 30 اردیبهشت 97، کد مطلب: 44372، www.sabzineh.org