شعار سال: در علم جديد اين مسئله اثبات شده است که فولرن 60 C که شبيه توپ فوتبال است و به باکی بال Backyball معروف است، همان بنای گنبدی شکل است که گذشتگان انديشمند ما در طول چند هزارسال پيش از آن برای مقاوم سازی بنا استفاده کرده اند. بنابراين اين گنبدها الگويي کاملاً طبيعی است که از مولکول الماس اقتباس شده است و به لحاظ استحکام قويترين و قدرتمندترين ساختار طبيعی است. از آنجا که اين خانه ها مورد آزمايش ها وتست های مختلف قرار گرفته اند، لذا در هر گونه شرايط آب و هوايي می توانند مورد استفاده قرار گيرند و اهميت مضاعف آن که انگيزه ای برای تهيه اين نوع ساختار شده، همان ضد زلزله بودن اين ساختار است. خوشبختانه اين نوع ساختارها با معيارهای معماری سنتی کشور ما همخوانی هايي دارد و شرايط بسيار مناسبی برای تلفيق آن وجود دارد.

گذشتگان انديشمند ما همواره در طول تاريخ پرفراز و نشيب ايران علم و آگاهی را درزندگی روزمره خود بکار برده و مايه مباهات فرزندان ايران زمين در طول تــاريخ شده اند. گذشته ايــران نيز علاوه بر قدمت، بــه دليل ارتباط تنگاتنگ آن با اعتقادات، سنن، طبيعت، جامعه، اقتصاد و ساير ويژگي های کشور نيز ارزش و اهميت دارد. ايـن واقعيت بــه بهترين صورت در معماری بناها در گذشته تبلور عينی يافته است. حفظ، نگهداری و زندگی بخشی به اين پيشينه غنی به عنوان ثروت ملی و ميراثی گرانبها، وظيفه ای خطير بر دوش يکايک افراد جامعه گذاشته است و مشارکت و همگامی کليه اقشار جامعه را طلب می کند. امروزه با گسترش دامنه ارتباطات و تهديدهای فرهنگی در جهان، بيش از هر زمان ضرورت پرداختن به مقوله شناخت معماری و شهرسازی گذشته کشور، مرمت، زندگی بخشی و استفاده مجدد از آنها در تمامی ابعاد از جمله بعد آموزشی و فرهنگی احساس می شود.

شکی نيست که گذشتگان ما از طبيعت و عوامل طبيعی در جهت رفاه، آرامش و امنيت بيشتر خود استفاده می کرده اند. در اين ميان نقش استفاده از طبيعت و نشانه های آن در معماری و مقاوم سازی بناها نمايان تر است. در اين مقاله سعی شده است به تجارب تاريخی مقاوم سازی ــ هر چند کوتاه ــ اشاره ای داشته باشم.

باکی بال دانش جديد، بازگشت به قديم

يکی از کشفيات دو دهه گذشته، کشف شکل تازه ای از مولکول کربن است که نام آن فولرن 60 C است. اين مولکول کروی که شبيه به توپ فوتبال و به باکي بال Backyball معروف است، در سال 1985 توسط گروهی از پژوهشگران انگليسی کشف شد. کشفی که سرانجام جايزه نوبل شيمی سال 1961 را از آن آنان ساخت.

اما مولکول به اين کوچکی چه ارتباطی به ساختمان ها و بناها و نهايتاً خانه های ضد زلزله دارد؟ مولکول يا همان باکی بال مولکولی است که در کربن يافت می شود، کربن فشرده در الماس موجود است و الماس هم سخت ترين سنگ و يا جسم موجود در طبيعت است. الگوی بزرگ شده مولکول باکی بال همان Geodesic dome ( گنبـدی متشکل از سطوح هندسی) است که ميليون ها برابر بزرگ شده است. به عبارت ديگر اگر مولکول باکی بال را چندين ميليون برابر بزرگ کنيم، همين گنبدها و يا کره هايي که با مثلث های کوچک تشکيل يافته است، به وجود خواهد آمد. بنابراين اين گنبدها الگويي کاملاً طبيعی است که از مولکول الماس اقتباس شده است و به لحاظ استحکام قويترين و قدرتمندترين ساختار طبيعی است.

از آنجا که اين خانه ها Geodesic dome مورد آزمايش ها وتست های مختلف قرار گرفته اند، لذا در هر گونه شرايط آب و هوايي می توانند مورد استفاده قرار گيرند و اهميت مضاعف آن که انگيزه ای برای تهيه اين نوع ساختار شده، همان ضد زلزله بودن اين ساختار است.

می دانيم هر از چندگاهی زلزله در کشور ما بخش هايي از کشور ما را ويران می کند و از آنجا که سرزمين ما در کانون زلزله قرار دارد بحث خانه های ضد زلزله به طور جدی مطرح شده است.

خوشبختانه اين نوع ساختارها با معيارهای معماری سنتی کشور ما همخوانی هايي دارد و شرايط بسيار مناسبی برای تلفيق آن وجود دارد.( البته بايد روی هرکدام بطور مجزا طراحی های کارشناسانه ای انجام گيرد.) اما اين گنبدها بطور بسيار ساده، کاملاً ضد زلزله هستند. اين انديشه که بناهايمان را مجهز به ساختاری کنيم که در مقابل زلزله پايدار و مقاوم باشندف بسيار ايده آل و مطلوب است. ما معتقديم اگر ساختار Geodesic (گنبدی از سطوح مثلث) را در ساخت و سازهايمان توسعه و گسترش دهيم و الگوی آن را به معماران کشورمان آموزش دهيم، گام عظيمی عليه ويرانه های زلزله خواهيم برداشت و در نهايت الگوهای طبيعی که Geodesic دارند و از آنجا که شکل کره يک شکل طبيعی است، تشبيه آن و زندگی در حالت دوار بودن آن به زندگی و لانه پرندگان الگويي کاملاً طبيعی است و نيز همينطور عناصر طبيعی ديگر که زمين خورشيد و ... مدارات کروی و دايره هستند و همينطور زندگی در رحم مادر که به همان صورت الگويي کاملاً طبيعی است.

بنابراين زندگی درGeodesic ها بسيار توصيه می شود زيرا ضمن ايجاد آرامش و امنيت، تاثير فضای کاملاً طبيعی آن بر جسم و روان انسان، بسيار مستحکم، جامع و مطلوب شناخته شده است.ناگفته نماند، اين ساختار چون ضد زلزله است، از آسيب توفان ها و باد و سيل هم در امان خواهد بود.

يکی از مسائلی که توجه به آن بسيار ضروری و پراهميت است، ويرانی روستاهای کشورمان توسط زلزله است که کم و بيش از اخبار و اطلاعات گرفته تا ميزان خسارات و نيز از اهميت دادن به آن تا مراحل و شرايط دشوار کمک رسانی نسبت به شهرهای ما که به لحاظ دسترسی و امکانات متمرکز از جانب زلزله آسيب می بينند، در مرحله اول رسيدگی قرار می گيرند، چه بسا ميزان تخريب روستاها بسيار وسيعتر از شهرها باشد. اما از آنجا که دسترسی به تمام روستاها برای رسيدگی به حادثه ديدگان به دليل گستردگی آن وجود ندارد، طرح جديد و پيشنهادی Geodesic dome بهترين گزينه برای ساختمان های کشور ما به نظر می رسد.

روستاييان از شمالی ترين نقطه جغرافياي کشور گرفته تا جنوبی ترين آن می توانند برای بنای خانه و ساختمان خود با رجعت به فرهنگ و معماری بومی آن منطقه از ساختارGeodesic dome ( گنبدهای مثلثی) بهره فراوان برده و حتی بافت های فرسوده ای را که در منطقه خود دارند با استفاده از اين گنبدهای مثلثی استوار سازند. ساخت و برپايي اين گنبدها بسيار ساده است. هر روستايي در منطقه خود می تـوانند براحتی خانه ای ضد زلزله که خواص گوناگون و متنوع آن ذکر شد بسازد تا ديگر شاهد خسارت يا آسيب از ناحيه زلزله در روستاهايمان نباشيم. تذکر اين نکته بسيار اهميت دارد. از آنجا که الگوی ساختمان سازی در شهرها به صورت آپارتمان است، خانه های گنبدی مثلث شکل به لحاظ تک ساختمانی، مقدور نيست( البته برای آن هم می توان کار مطالعاتی و تحقيقاتی فراوان انجام داد) برای داخل شهرها می توان از Geodesic dome در بيمارستان ها، مدارس،آتش نشانی ها و ديگر مکان های خدماتی و عمومی استفاده بسيار برد.

پيشنهاد می شود علاوه بر استفاده از اين تجربه تاريخی در معماری و ساخت و سازهای جديد، بناهای قديمی هم احياء و ساماندهی شود. احياء خانه ها، گذرهای قديمی و مجموعه های ارزشمند، ويژگی خاصی به فضای زيستی قديمی می بخشد تا جايي که در بسياری از نقاط جهان، اين مکان ها و محلات قديمی جزو مطلوبترين و آرامترين و انسانی ترين فضاهای شهری محسوب می شوند و زندگی در آنها نوعی امتياز به شمار می رود، با اولويت دادن به اين فضاهای قديمی، که پيش از اين فاقد حيات بوده اند، زندگی تازه و دوباره به آنها بازگردانده می شود و با شگردهای ويژه طراحی و اجراء، ضمن حفظ اصالت، بهترين نوع بازدهی برايشان ميسر می شود.

زمانی که بازسازی برای حفظ بنا صورت گيرد ، مانند بازسازی پوشش گنبدی يک بنا که فرو ريخته است، اين اقدام ضمن تضمين بقای بنا، در ايجاد تعادل متقابل بين نيروهای موجود موثر واقع می شود. با اتمام کار نيز زمينه مناسب برای عملکرد بنا ايجاد می شود. اين بازسازی به شرطی قابل اجراء است که تمامی مسائل مربوط به ايستايي، هماهنگی و مسائل مربوط به تاريخ بنا قبلاً مورد مطالعه قرار گرفته باشد.

در ادامه ضمن اينکه بايد ياد آور شد زلزله جان انسان ها را نمی گيرد بلکه خرابی و فروريختن ديوارها است که جان انسان ها را به مخاطره می اندازد، بنابراين مدرن ترين شکل بنا که هم اکنون کشورهای پيشرفته دنيا هم به آن دست يافته اند بهترين گزينه برای ساخت و سازهای ضد زلزله است.

(بناي مهدي صالح ماژين)

ديگر تجارب تاريخی گذشتگان:

علاوه بر باکی بال که شرح آن در اين مجال کوتاه ذکر شد، در ذيل به چند تجربه گرانبها در زمينه مقاوم سازی که توسط معماران دنيای باستان کشف و بکار برده شده است اشاره ای کوتاه خواهم کرد:

1- بهره گيری از سنگ های لاشه و گچ نيم پخت برای ايجاد ستون هايي با قطر بيشتر به عنوان تکيه گاه بناهای گنبدی يا چهارطاقی.

2- بهره گيری و به کار گيری پشم به عنوان اجزاء ملاط گچ جهت اندود به منظور جلوگيری از آسيب های ناشی از رانش زمين.

3- استفاده از ساختار جوش کوره در ابعاد وسيع تر به منظور پی ريزی بناهای ستوندار ( در اين مورد با استفاده از جوش کوره به صورت سراسری شبيه همان چيزی که هم اکنون در بناهای عظيم به کار می برند و با استفاده از بتن پی بنا را محکم می کنند اقدام به استحکام و مقاوم سازی بنا در مقابل عوامل طبيعی از جمله رانش زمين می کرده اند).

4- پخت و کوبيدن محدود گچ به منظور مقاومت بيشتر اين عنصر معماری.

5- استفاده از خاکستر و گچ و ادغام آنها با پشم جهت تقويت ملاط مورد استفاده در ابنيه.

6- استفاده و بکارگيری از ستون های حجيم جهت نگهداری طاق های گنبدی و قوسی.

7- استفاده از قالب گچی با عناصر نی، چوب و ترکه های انار برای استفاده در طاق های قوسی و ضربي.

8- استفاده از سنگ های يکپارچه برای کناره و روی قبور جهت جلوگيری از نفوذ رطوبت (در مناطق گرمسير از چينه استفاده شده است).

9- استفاده از بست های فلزی و نيز کلاف های چوبی.

10- اختراع آجر لعابدار و کاشی جهت استحکام و نيز جلوگيری از نفوذ رطوبت که خود به استحکام بنا کمک می کند.

11- استفاده از برج و منار ( منار برای کنترل ايوان و گنبد، برج علاوه بر جنبه دفاعی جنبه نگهداری از ديوارها را هم داشته است).

نتيجه گيری :

لازم به ذکر است، فناوری ساختار Geodesic dome بسيار جديد است و نمی توان گفت چه کشور و يا فرد خاصی آن را ابداع کرده است بلکه Geodesic dome ها الگويي است کاملاً طبيعی که اول خدا آن را خلق کرده و از آنجا که کشورهای پيشرفته با دقت و تجزيه و تحليل و با معيارهای علمی روی هر پديده ای سرمايه گذاری می کنند، تا تجربيات خود را به عمل برسانند، دستيابی به اين تکنيک را دستور کار خود قرار داده اند. ما هم در کشورمان می تـوانيم از اين تکنيک بويژه در روستاها که تقريباً مشکل زمين، مسکن و فضا وجود ندارد، در ضمن آسيب های بيشتری نسبت به شهرها مي بينند بهره ببريم. بنابراين به تمامي دست اندرکاران امر مسکن توصيه می شود Geodesic dome را در دستور کار خود قرار دهند.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از وبلاگ ایلام باستان، تاریخ 28 آبان 85، کد مطلب: -: www.ilambastan.blogfa.com