شعار سال: فرصتی برای مراودات جمعی و گپ‌های دوستانه و ساعتی خوش بودن در کنار همشهری‌ها و هم‌محله‌ای‌ها. چنین رویکردی برای تهران که شب‌ها با آسیب‌های اجتماعی دست و پنجه نرم می‌کند و سایه‌های تاریکی در کوچه‌ها و خیابان‌هایش تلخی بار می‌آورد فرصتی جدید مهیا کرده است تا شهری مدرن‌تر شود و جایی خوشایند‌تر برای زندگی؛ چه روزها، چه شب‌ها.


افطار در فود استریت

تهران با شب بیداری بیگانه نیست. طی سال‌های طولانی پاتوق‌های شبانه در پایتخت معمولاً به رستوران‌ها و پارک‌ها خلاصه شده‌اند. در اماکن عمومی پاتوق‌های غیر‌رسمی هم بوده و هنوز هستند. کبابی‌ها و جگرکی‌ها و همچنین آبمیوه‌فروشی‌ها در سید خندان، پارک وی و بخش‌هایی از شمال خیابان ولی‌عصر(عج) پاتوق‌هایی محدود هستند برای سرک کشیدن‌های تفریحی. همه آنها نیز معمولاً شلوغ و به‌هم ریخته‌اند و بیشتر راسته‌ای تجاری هستند تا جایی برای آرامش شهروندان. بسیاری از پاتوق‌های شبانه غیررسمی تهران نیز معمولاً آخر و عاقبت خوشی ندارند! یا بد نام‌اند و جایی برای گرفتاران آسیب‌های اجتماعی یا بازارهای دستفروش‌اند و محل بساط‌گستری یا غیررسمی‌اند و امنیت آنها به راحتی از کنترل خارج می‌شود.

به همین دلیل است که اغلب این پاتوق‌ها موقتی بوده و بعد از مدتی برچیده شده‌اند و باز به همین دلیل است که این شهر نسبت به شب بیداری ذهنیت خوبی ندارد. در مقابل پاتوق‌های رسمی برای شب بیداری کمیابند و معمولاً محدود و کوچک. طی سال‌های اخیر نخستین تلاش‌ها برای شب بیداری تهران با راه‌اندازی شب بازارهایی در خیابان‌های 17شهریور و راسته باب همایون آغاز شد. باب همایون وضعیت بهتری داشت و هنوز هم طی ساعات شبانه‌روز میزبان غرفه‌های عرضه صنایع‌دستی و فروشندگان غذاهای خیابانی است. اما از سال 96 پایتخت وارد دوران جدیدی شد؛ راه‌اندازی نخستین فود استریت (خیابان غذا) در خیابان سی تیر پاتوقی بزرگ پدید آورد تا شهروندان در اماکن عمومی هم جایی برای آرامش شبانه داشته باشند.

در ایام ماه مبارک رمضان نیز فود استریت تهران محلی است برای ضیافت افطاری. نزدیک اذان که می‌شود کم‌کم شهروندان از راه می‌رسند؛ سواره‌ها از سمت خیابان امام خمینی(ره) و پیاده‌ها از سمت خیابان جمهوری. قدم زنان می‌آیند؛ با آرامش به جایی آرام می‌روند. محدوده جنوبی خیابان سی تیر در مجاورت پارک معلم میزبان حدود 25 دکه غذاست که این روزها افطاری سرو می‌کنند. این دکه‌ها برای مشتریانشان سالن پذیرایی هم دارند؛ میز و صندلی‌هایی در پیاده‌روها!


شب زنده‌داری در خیابان

خیابان سی تیر سنگفرش است و دیواره‌هایی دارد که با گلدان‌هایی از گل تازه تزیین شده‌اند؛ حال و هوای تهران قدیم را با سبک رستوران‌های خیابانی مدرن آمیخته است. خیابانی تاریخی در محله فردوسی منطقه 12 که میزبان چنارهای قطور و کهنسال است؛ یادگار شهری که روزگاری چنارستان بود. حالا بازپیرایی و زیباسازی شده و نهال‌های نورسته هم دارد. کف و دیواره‌های خیابان تمیز و مرتب‌اند و همسایگی با ساختمان‌های تاریخی موزه ملی، موزه ایران باستان، موزه پست، موزه مخابرات، موزه علم و فن‌آوری ایران، سازمان میراث فرهنگی و صنایع‌دستی و... در چشم‌اندازها، پنجره‌ای رو به تهران قدیم می‌گشاید.

در خیابان سنگفرش، خودروها نیز می‌گذرند ولی انگار می‌دانند باید آرام باشند و زیاد سر و صدا نکنند؛ بوق که اصلاً نمی‌زنند. موتورسواران کمیابند و انگار گذرشانموقع شب این طرف‌ها نمی‌افتد. دوچرخه‌سواران اما بیشترند. اذان را که می‌شنویم ضیافت آغاز می‌شود. شب زنده می‌شود و در خیابان سی تیر، شهر هم. شب‌ها اینجا جمعی خوشایند و جمعیتی آرام دارد؛ خانواده‌ها هستند. و کوچک‌ترها که به بازی آمده‌اند و خیلی‌هایشان اسباب‌بازی‌شان را هم آورده‌اند؛ ماشین‌های برقی و سه چرخه‌های پدالی. روزهای آخر هفته و هر روزی که اینجا شلوغ باشد از ساعت 10 تا 12 شب مسیر خیابان را به روی خودروها می‌بندند.

پرس‌وجو می‌کنیم و معلوم می‌شود اغلب دکه‌داران صاحب برند خودشان هستند؛ کارآفرینانی که برند محصول غذایی‌شان را ثبت کرده‌اند. قیمت غذاها هم متوسط است. مناسب جیب شب‌نشینان از هر قشری که باشند. در دکه‌ها انواع غذا پیدا می‌شود اما بیشتر غذاهای مدرن یا همان فست‌فودها هستند. نوشیدنی‌های طبیعی، عرقیات گیاهی، شیرینی‌های سنتی شهرهای مختلف ایران و بساط چای و قهوه هم در خیابان مهیاست. دکه‌داران از صبح می‌آیند صبحانه هم سرو می‌کنند و تا 12 شب فعالند. اما در ایام روزه‌داری ساعات کارشان از زمان افطار تازه شروع می‌شود. شب‌نشینی تا نیمه‌های شب طول می‌کشد و جالب اینکه این آرامش و حال و هوای دلنشین در این ساعت شب در محدوده مرکزی پایتخت و در همسایگی محله‌ها و خیابان‌های آسیب‌خیز شکل گرفته است.


بهترین شغل دنیا

برای فود استریت پیمانکاری تعیین شده که اجاره غرفه‌ها و اداره محوطه را برعهده دارد. امنیت نیز با کمک نگهبانان محله و همچنین گشت‌های شبانه شهرداری و نیروهای انتظامی تأمین می‌شود. به گفته غرفه‌داران اینجا از دعوا و مرافعه خبری نیست و تا به حال مشکلی هم پیش نیامده است. گپ‌وگفت با حاضرانحال و هوای این پاتوق شبانه را آشکار‌تر می‌کند.

«محسن»، یکی از دکه‌داران رفتار خوب مشتریان را دلیلی برای این سخنش می‌داند: «بهترین شغل دنیا را دارم؛ خیلی راضی‌ام، خیلی». «یوسف»، یکی از شب‌نشینان نیز که همراه با خانواده‌اش هفته‌ای حداقل یکبار اینجا می‌آید از خوشایند بودن پیاده‌روی در خیابان سی تیر می‌گوید و اینکه اینجا را به محلی برای مهمانی دادن به دوستان و اقوام تبدیل کرده است.
پیشنهاد پسر جوانی برای اجرای برنامه‌های فرهنگی در خیابان سی تیر نیز با مخالفت آنی مادر میانسالش مواجه می‌شود که می‌گوید: «نه، اینجا همین‌طوری آرام باشد بهتر است.»

استقبال چشمگیر از روز اول

«امیر بهنام امیری» شورایار محله فردوسی می‌گوید که خوب است امکانات این پاتوق شهروندی فقط به ارائه غذا محدود نشود و در حوزه‌های فرهنگی هم فعال باشد. او پیشنهادهای دیگری هم دارد و می‌گوید: «باید مشکل ترافیکی خیابان با شیوه‌ای مناسب و مثلاً تعیین مسیر جایگزین رفع شود. بهتر است برای اجاره دکه‌ها به جوانان محله فردوسی اولویت قائل شوند و دیگر اینکه به شهرداری پیشنهاد داده‌ایم که از طریق جابه‌جایی دیواره‌ها عرض پیاده‌رو خیابان بیشتر شود و در واقع مسیر پیاده‌روی بهتری در اختیار شهروندان قرار گیرد.»


مدیر محله فردوسی نیز موافق مسدود شدن مسیر خودروها در این خیابان است.«راحیل ساری اصلانی» از طرحی خبر می‌دهد که طبق آن قرار بود بخش‌های بزرگی از منطقه 12 سنگفرش و پیاده‌راه شود. او می‌گوید: «در این محدوده، آثار تاریخی و میراث فرهنگی فراوان است و می‌توان برای رونق گردشگری، احیای بافت فرهنگی و هویت‌بخشی به محله‌ها برخی معابر منطقه را به پیاده‌راه تبدیل کرد. برای خیابان سی تیر هم می‌توان فود استریت را تا تقاطع خیابان سخایی وسعت داد.

استقبال از این فود استریت که از همان روز اول شروع شد به خوبی نشان داد چقدر اجرای این طرح هوشمندانه و مطابق نیازهای امروزی شهروندان است. این در حالی است که هر روز صدها نفر و در مناسبت‌هایی نظیر شب‌عید بیش از هزار نفر به خیابان سی تیر می‌آیند. اینجا پاتوق توریست‌های خارجی هم شده است.» پیشنهاد دیگر وی راه‌اندازی پیاده‌راه‌های فرهنگی و فود استریت‌های جدید در سایر معابر محله فردوسی است.


کاهش آسیب‌های اجتماعی

ایده راه‌اندازی فود استریت در خیابان سی‌تیر توسط شهرداری مطرح و در سال95 آغاز شد. در سال 96 نیز طرح بازنگری شد تا فروش غذاهای خیابانی که سنتی دیرینه در پایتخت است با فرهنگ مدرن شهرهای توسعه‌یافته درآمیزد و محیطی دلنشین و با هویت برای استفاده شهروندان شکل بگیرد. مصوبه‌ای مبنی بر پیاده‌راه بودن این مسیر نیز از شورای عالی ترافیک و نهادهای مربوطه اخذ شد تا در خیابان سی تیر اولویت با پیاده‌ها باشد. به گفته شهردار منطقه 12 هدف دیگر این طرح آشنایی بیشتر شهروندان به‌ویژه خانواده‌ها با میراث فرهنگی پایتخت بوده است.

«پیمان حسین محسنی» در این‌باره می‌افزاید: «با توجه به بافت تجاری منطقه پس از ساعات‌کاری نوعی شب‌مردگی در معابر و اماکن عمومی منطقه مشاهده می‌شود. به همین دلیل تلاش کرده‌ایم با راه‌اندازی این فود استریت که افراد برای رسیدن به آن از معابر مختلف منطقه می‌گذرند تکاپویی تازه در این محدوده ایجاد شود. علاوه بر آن با افزایش‌ تردد شبانه امنیت بیشتر می‌شود و میزان بزهکاری و بروز آسیب‌های اجتماعی کاهش می‌یابد.» وی از راه‌اندازی پاتوق دیگری برای شهروندان خبر می‌دهد و می‌افزاید: «امسال برنامه‌ای در دستور کار داریم تا بازارچه عودلاجان به محلی برای ارائه خدمات فرهنگی و فروش صنایع‌دستی تبدیل شود. این بازارچه در محدوده خیابان 15 خرداد، روبه‌روی بازار آهنگران بهسازی و مسقف شده است.»


فضاهای مکث شهری

راه‌اندازی پاتوق‌های شبانه برای استفاده شهروندان یکی از اصول زندگی مدرن در شهرهای بزرگ است. «محمدرضا زند مقدم» استادیار دانشگاه در رشته برنامه‌ریزی شهری ضمن اشاره به این موضوع چنین توضیح می‌دهد: «یکی از مباحث جدید که در برنامه‌ریزی شهری مطرح شده، ایجاد فضاهای مکث شهری است؛ جایی برای توقف شهروندان و گپ زدن با یکدیگر. حالا این فضای مکث شهری می‌تواند یک موزه باشد یا یک میدان یا بوستان یا رستوران و کافه.

این اماکن برای ساکنان شهرهای بزرگ که پاتوق‌های اجتماعی محدودی دارند بسیار باارزش است. پاتوق‌های شبانه نیز فضاهای مکث شهری بسیار ارزشمندی هستند که به شهروندان اجازه می‌دهند در ساعات خلوت شب، رها از‌بند ترافیک جایی برای آرامش و گپ زدن با سایر شهروندان داشته باشند. مفهوم دیگری در برنامه‌ریزی کلانشهرها مطرح شده که ایجاد فضاهای شاد شهری است. مباحث مربوط به گردشگری نیز در کلانشهرها با اهمیت است و بخشی از روند هویت‌بخشی به اماکن عمومی محسوب می‌شود.» وی بر همین اساس راه‌اندازی فود استریت در خیابانسی تیر را طرحی بسیار موفق می‌داند که به دلیل جانمایی خوب در مجاورت میراث فرهنگی و تاریخی پایتخت همه ویژگی‌های مرتبط با فضای مکث شهری، فضای شاد شهری و امکانات گردشگری را یکجا در خود دارد.

از نظر جامعه‌شناسان نیز ایجاد پاتوق‌های شبانه برای شهروندان بسیار مطلوب است. «امان‌الله قرایی مقدم» جامعه‌شناس، یکی از این افرادی است که پاتوق‌های شبانه را یکی از ملزومات زندگی مدرن می‌داند و می‌گوید: «در جوامع مدرن که زندگی‌ها ماشینی و انزوا بیشتر شده حضور و دیدار افراد در پاتوق‌های محلی و شهری می‌تواند به گسترش پیوندها و همبستگی اجتماعی آنان منجر شود. علاوه بر آن از نظر روان‌شناسی نیز حضور جمعی در پاتوق‌های شهری بهبود شرایط روحی، افزایش ارتباطات سازنده، ایجاد روابط معنوی و تقویت پیوندهای فامیلی و خانوادگی را در پی دارد.

حضور در این پاتوق‌ها به دلیل گسترش پیوندهای اجتماعی برای کودکان و افزایش سلامت روانی و شخصیتی آنان نیز مفید است.» وی امیدوار است راه‌اندازیفود استریت خیابان سی تیر ابتدای مسیری باشد که به افزایش پاتوق‌های شهری منجر می‌شود: «در شهرهای توسعه‌یافته جهان این پاتوق‌ها بسیار بیشتر و خیلی بزرگ ترند. شاهد بودم که در مسکو خیابانی بزرگ برای شب‌نشینی اهالی و شهروندان در نظر گرفته بودند که با وجود وسعت زیاد، آرامشی فراگیر بر آن حاکم بود. خوشبختانه خیابان سی تیر نیز شرایط خوبی دارد و تجربه‌ای موفق برای گسترش پاتوق‌های شهری محسوب می‌شود.»

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه همشهری، تاریخ انتشار 5 خرداد 97، شماره: 17596