شعار سال: شدت و حدت کمآبی و خشکسالی در استانهای پرباران مازندران و گیلان که حدود 85 درصد برنج تولیدی کشور را تأمین میکنند، سبب شد تا این روزها حرف و حدیث و باید و نبایدهای زیادی برای ادامه شالیکاری در این دو استان از خطه شمال کشور مطرح شود. برپایه آمارهای رسمی وزارت جهاد کشاورزی، استانهای گیلان و مازندران حدود 480 هزار هکتار شالیزاری دارند که سالانه بیش از یکمیلیون و 650 هزار تن برنج سفید از این سطح تولید میکنند. از آنجایی که تولید برنج در این دو استان شمالی بهعنوان یک محصول راهبردی، فعالیت اصلی کشاورزی و راه تأمین معیشت مردم این مناطق محسوب میشود، هرگونه حرف و حدیثها در محدودیت کشت، سبب سوءاستفاده واسطهها و دلالان میشود. گزارشهای رسمی جهاد کشاورزی نشان میدهد که هماکنون بیشتر 480 هزار هکتار زمین شالیزاری مازندران و گیلان نشا کاری شده است؛ اما خطر کمآبی و خشکسالی همچنان دغدغه جدی شالیکاران بهشمار میرود؛ اگرچه براساس اظهارات کارشناسان هنوز وضعیت به تقطه بیبازگشت نرسیده است. برنج ازجمله گیاهان بهشدت وابسته به آب است و این موضوعی نیست که از نگاه کشاورزان، مسئولان و حتی مصرفکنندگان پوشیده مانده باشد؛ اما اکنون که کمآبی و خشکسالی پشت پرچین شالیکاران گیلانی و مازندرانی رسیده است، تازه توجهها به ضرورت بهرهوری آب، ذخیرهسازی روانابها در پشت سدها و آببندانها و مهمتر از همه غفلتهای چند دههای در آمادهسازی زیرساختهای مورد نیاز برای روز مبادا جلب شده است. در عین حال، ذکر این نکته نیز مهم است که وزارت جهاد کشاورزی در دولت تدبیر و امید از سال 93 به بحران کمآبی و خشکسالی پیبرده و با هدف بهرهوری از منابع آبی حمایت ویژه از کشت برنج فقط در دو استان مازندران و گیلان را عملیاتی کرده است. آمارها بیانگر این است که بیشترین میزان مصرف آب مربوط به بخش کشاورزی است و در کشور ما بهعلت تکیه بر کشاورزی سنتی و بهرهگیری از روشهای غرقآبی، میزان اتلاف در این بخش بهویژه در کشت برنج زیاد و سهم اتلاف منابع آبی در این حوزه بسیار قابل تأمل است و همین وضعیت است که کارشناسان کشاورزی را به این نتیجه رسانده است که کمآبی در شمال کشور قابل رفع و اجتنابپذیر است، به شرطی که اراده همگانی وجود داشته باشد. به گفته این کارشناسان، امروز با توجه به وضعیت منابع آبی، سهم هر نفر ایرانی یکهزار و 200 مترمکعب است و این مقدار سهم موجودی تنش متعادل را نشان میدهد؛ بهطوری که با هزار مترمکعب و با استفاده از تکنولوژی موجود میتوان امنیت غذایی کشور را تضمین کرد. کارشناسان اقتصادی و کشاورزی مازندران معتقدند از آنجایی که تولید برنج در استانهای شمالی بهعنوان یکی از محصولات استراتژیک و نقطه اتکای امنیت غذایی کشور محسوب میشود، با یک مدیریت و توجه ملی میتوان تمام حرف و حدیثهای باید و نبایدها برنجکاری را از بین برد و حتی بر سطح زیرکشت اضافه کرد. نگاهی به وضعیت برنجکاری در مازندران طی نیم قرن گذشته نشان میدهد که این بخش از کشاورزی همچنان در بستر سنتی رواج و دوام دارد و در این مدت نهتنها زیرساخت قابل توجهی بهویژه در بخش تأمین آب ایجاد نشده، بلکه در بسیاری از موارد غفلت در سطوح مختلف از داخل روستا گرفته تا ساختمان بلندمرتبه جهاد کشاورزی در تهران سبب شده است بخش زیادی از زیرساختهای سنتی مانند آببندانها و شیوههای مرسوم تقسیم و وفاداری به حقابه رودخانهها و چاههای کشاورزی هم از بین برود. سدسازی، لایروبی رودخانهها، لایروبی و بهینهسازی آببندانها، اجرای طرح تسطیح، نوسازی و یکپارچهسازی اراضی شالیزاری و توجه به ارقام کم آببر از مهمترین زیرساختها برای تداوم برنجکاری در شمال کشور است. هرچند در سالهای اخیر، بهویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی هشت سد کوچک و بزرگ در مازندران مانند سد شهید رجایی در ساری و البرز در سوادکوه احداث و مشکل آب زراعی بخشی از زمینهای استان رفع شد؛ اما ساخت سد بر روی رودخانه پر آب هراز در آمل و «زارم رود» در نکا که باید دو دهه پیش به مرحله بهرهبرداری میرسیدند، مورد غفلت قرار گرفت. مازندران یکی از مناطق پرآب ایران بهشمار میآید؛ اما بهدلیل اینکه از آبهای سطحی این استان استفاده مطلوبی نمیشود و حجم وسیعی از این منابع آبی بدون بهرهبرداری مفید به دریای خزر میریزد، در مواقعی از سال کشاورزان این منطقه با مشکل کمآبی مواجه میشوند.
رسوبگیری آببندانها
در روزگارانی نه چندان دور که هنوز سدسازی رواج نیافته بود، کشاورزان مازندرانی آب مورد نیاز شالیزارهای خود را با ذخیرهسازی روانابها در آببندانها تأمین و همه ساله نیز مسئولیت لایروبی این ذخیرهگاههای سنتی آبی را با جان و دل انجام میدادند؛ ولی سراب انباشت آب پشت سدهای عریض و طویلی که قرار بود تمامی نداشته باشد، به مرور زمان آببندانها را بهدست فراموشی سپرد. بیتوجهی به بهسازی و لایروبی سبب شد تا بیشتر این آببندانها در معرض رسوب قرار گیرند. آببندانها نمونه ارزشمندی از دانش یا فناوری بومی مردمان شمال کشور محسوب میشوند که علاوهبر ذخیرهسازی آب کشاورزی، تغذیه چشمهها و سفرههای زیرزمینی، محیطی برای زیست پرندگان و حیات وحش و حافظ تنوع زیستی بانک ژن گونههای مختلف هستند.
آب رودخانهها و هرز آب ناشی از بارندگی در فصلهای غیرکاشت از طریق کانالها و پمپاژ به آببندانها هدایت شده و در فصل بهار و تابستان برای آبیاری مورد استفاده قرار میگیرد. هر هکتار آببندان، تا پنج هکتار از اراضی شالیکاری مشروب میشود. بر اساس آمار رسمی مساحت کل آببندانهای استانهای گلستان، مازندران و گیلان حدود 33 هزار هکتار است که در وضعیت مطلوب آب مورد نیاز حدود 150 هزار هکتار اراضی شالیزاری را تأمین میکند. آببندان در واقع یک استخر ذخیره خاکی و بسیار بزرگ است که از گود کردن و خاکبرداری یک محدوده و ریختن، کوبیدن و ایجاد دیواره خاکی دور این محدوده به وجود میآید. به نوعی میتوان گفت که این سازه مختص استانهای شمالی کشور است و در هر یک از این استانها نیز نام خاص خود را دارد. استان مازندران دارای حدود 800 قطعه آببندان با مساحت 17 هزار هکتار است که در حال حاضر ظرفیت ذخیره 370 میلیون مترمکعب برابر با ظرفیت ذخیره موجود هشت سد بزرگ و کوجک استان را دارد.
افزایش ظرفیت ذخیرهسازی با لایروبی و بازسازی آببندانها
رئیس سازمان جهاد کشاورزی مازندران با اشاره به نقش بیبدیل آببندان در تأمین آب مورد نیاز شالیزارهای استان، گفت: با لایروبی، بازسازی و تقویت آببندانها، میتوانیم تا با به ثمر رسیدن سدهای در دست احداث، کمبود منابع آبی زمینهای زراعی و باغی استان را جبران کنیم. دلاور حیدرپور افزود: اصلاح و لایروبی آببندانها در برنامه دو ساله در صورت تأمین منابع مالی به اتمام خواهد رسید. وی توضیح داد: از آنجایی که در حال حاضر ظرفیت نگهداری آب در آببندانهای موجود استان 345 میلیون مترمکعب است، بهطور یقین با اتمام عملیات لایروبی و بازسازی، ظرفیت ذخیره آب به حدود دو برابر افزایش مییابد. حیدرپور با اشاره به اینکه 300 میلیارد ریال در سفر هیئت دولت یازدهم به مازندران برای اصلاح و لایروبی آببندانهای استان اختصاص یافت، گفت: تاکنون 80 میلیارد ریال از این اعتبار پرداخت شد و عملیات لایروبی و بازسازی چند قطعه از آببندانهای استان نیز در حال اجراست. وی با اعلام اینکه پس از پیروزی انقلاب اسلامی سرمایهگذاری مهار و ذخیرهسازی آب در مازندران کم شد، افزود: متوسط ذخیرهسازی آب سطحی در مازندران هماکنون کمتر از 11 درصد است.
آبیاری تناوبی، چاره دیگر تأمین آب شالیزارها
کارشناسان کشاورزی میزان آب مصرفی برای هر هکتار زمین شالیزاری را بهطور میانگین هشت تا 10 هزار مترمکعب برآورد میکنند که با اعمال مدیریت و کارهای فنی و مهندسی مانند آبیاری تناوبی و پلاستیککشی بر روی کرتها تا 30 درصد میتوان از این میزان کم کرد. رئیس اداره برنج جهاد کشاورزی مازندران در اینباره گفت: با توجه به اینکه میزان آب مصرفی اراضی شالیزاری بهازای هر هکتار بهطور میانگین هشت تا 10 هزار مترمکعب است، گفت: با این حساب، شالیزارهای استان دو میلیارد مترمکعب آب نیاز دارند که با اعمال مدیریت و کارهای فنی و مهندسی مانند آبیاری تناوبی و پلاستیککشی بر روی مرزهای شالیزاری میتوان این میزان را به یکمیلیارد و 400 میلیون مترمکعب رساند. ابراهیم قرباننژاد افزود: از آنجایی که آب بیشتر شالیزارهای مازندران از چاهها و آببندانها تأمین میشود، اجرای روش آبیاری تناوبی تا سه مرحله بهراحتی قابل مدیریت است. وی توضیح داد: صد البته اگر طرح تسطیح و یکپارچهسازی زمینهای کشاورزی استان بهصورت کامل اجرا شود، بهطور یقین مصرف آب در شالیزارها تا نصف میزان کنونی یعنی یک میلیارد مترمکعب قابل کاستن است. مدیریت و صرفهجویی در مصرف آب از ویژگیهای اجرای طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری است. مکانیزه شدن، افزایش تولید در واحد سطح، کاهش هزینه و از همه مهمتر کشت مجدد برنج از دیگر مزایای اجرای طرح تسطیح و یکپارچهسازی زمینهای شالیزاری است. طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری در کشور از سال 70 آغاز شد و تاکنون در 70 هزار هکتار از شالیزارهای گیلان و 60 هزار هکتار در مازندران اجرا شده است.
آبیاری نوین، جلوگیری از اتلاف و افزایش راندمان
معاون آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی مازندران هم با تأکید بر اینکه بخش کشاورزی بزرگترین مصرفکننده آب کشور است، گفت: به لحاظ محدودیت منابع آبی، تلاش برای بهبود بهرهوری از آب و تأمین امنیت غذایی بهعنوان بخشهای اساسی کشاورزی اجتنابناپذیر است. ایرج صاعدی با اظهار این نکته که امروز عبور از کشاورزی سنتی و حرکت به سوی روشهای نوین آبیاری بیش از پیش در کشور احساس میشود، افزود: خشکسالیهای پیاپی، کاهش نزولات آسمانی و افت قابل توجه سطح آب زیرزمینی در سالهای اخیر، ضرورت اصلاح روشهای آبیاری را بیش از پیش نشان میدهد. وی گفت: با بهرهگیری از آبیاری نوین در بخش کشاورزی از هدررفت و اتلاف آب جلوگیری شده و راندمان آبیاری را میتوان به میزان قابل توجهی افزایش داد. معاون آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی مازندران افزود: هر یک درصد بهبود در راندمان آبیاری در بخش کشاورزی معادل ساخت سه سد بزرگ در کشور است.
کشاورزان، موثرترین عامل مدیریت منابع آبی
مدیرعامل شرکت آب منطقهای مازندران هم با بیان اینکه تغییر رویکرد تخصیص آب باید عملیاتی شود، گفت: براساس قانون، آب مازاد باید ابتدا برای شرب، محیط زیست، کشاورزی و سپس صنعت تخصیص یابد. محمد ابراهیم یخکشی با تأکید بر اینکه وزارت نیرو نگاه ویژه به حوزه محیط زیست دارد، افزود: ساماندهی فاضلابهای شهری، کاهش سرانه آب شهری و تعادلبخشی آبهای زیر زمینی بهصورت جدی دنبال میشود. وی به وضعیت شوری و کاهش آب در سفرههای زیر زمینی مازندران اشاره کرد و ادامه داد: مردم در مدیریت منابع آب بیشترین نقش را دارند و باید ارتباط دوسویه بین مردم، مسئولان و نخبگان تقویت شود. یخکشی بر لزوم افزایش بهرهوری و کارآیی آب تأکید کرد و گفت: اکنون نوبتبندی آب کشاورزی مازندران مدیریت شده و در حال اجراست و این تصمیم باید بهدرستی تداوم یابد. وی افزایش بهرهوری آب را مهم توصیف کرد و افزود: تأمین آب شرب اولویت طرحهای استفاده از منابع آبی مازندران است. یخکشی با بیان اینکه از سال گذشته لایروبی 50 قطعه آببندان در مازندران آغاز و در حال انجام است، بیان داشت: در یک دهه گذشته توجه به لایروبی آببندانها از سوی دولتها بیشتر شده و اعتبار ویژهای تخصیص یافت، اما اندک است. وی زمان اجرای لایروبی آببندانها را محدود دانست و بیان داشت: از آنجایی که فصل بهار و تابستان فصل کشاورزی است و کشاورزان در حال استفاده از آب آببندانها هستند، نمیتوان کار لایروبی را انجام داد و از طرفی در فصل زمستان بهدلیل بارندگیهای متعدد ماشینآلات و تجهیزات قادر انجام عملیات در باتلاق آببندانها نیستند و به همین دلیل این کار باید در یک دوره زمانی کوتاه و با سرعت انجام شود. برآیند اظهارات کارشناسان و مسئولان بخش کشاورزی مازندران گویای این نکته است که مشکل کمآبی در این استان نه تنها به نقطه بیبازگشت نرسیده است؛ بلکه میتوان آن را با همت همگانی و حمایت سطوح مختلف مدیریتی بهراحتی حل کرد. آنچه در این میان از نظر کارشناسان و مسئولان کشاورزی در کنار فرهنگسازی برای استفاده بهینه و درست از آب مهم است، تخصیص اعتبارات لازم و بهموقع خارج از گرفت و گیرهای بوروکراتیک است تا کارها با سرعت و پیوسته ادامه یابد. زیرساختهای کشاورزی مازندران بهویژه در بخش برنجکاری از ذخیرهسازی و تأمین آب گرفته تا تسطیح و یکپارچهسازی اراضی نیازمند توجه ویژه و به سرانجام رساندن کارها در کوتاهترین زمان است و اکنون که کمآبی توجه همگانی را به این بخش جلب کرده، این پرسش دوباره خودنمایی کرده که آیا قرار است در این مورد هم همانند بقیه موارد تلاشها در حد مسألهشناسی متوقف بماند یا اراده جدی برای حل مسأله ایجاد شده است؟
سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار -، کد مطلب: 45368، www.sabzineh.org
ا.ح75