شعارسال: گیاهان و درختان نقش مهمی در زندگی انسان دارند که تلطیف هوا، تعادل دمای محیط، حفاظت از خاک و تأمین بخشی از مواد غذایی مورد نیاز انسان اندکی از فواید آن‌ها است. از زمانی‌که امکانات سفر بین کشورها و قاره‌ها فراهم شد، خیلی‌ها به نقل و انتقال گیاهان اقدام کردند؛ درحالی‌که گیاهان غیربومی بعد از ورود به کشور میزبان به‌گونه‌های مهاجم تبدیل می‌شوند و تهدیدی جدی برای محیط زیست منطقه به‌شمار می‌روند. یکی از این گیاهان غیربومی که چند سالی است از ورود آن به ایران خبرهایی شنیده می‌شود «پالونیا» گیاه بومی چین است. گونه‌های مختلف آن بومی شمال آمریکا، چین، لائوس و ویتنام و مناطق دیگر شرق آسیا، به‌ویژه ژاپن و کره است، پالونیاها درختان برگ‌ریزی هستند که برگ قلبی شکل و شکوفه‌هایی شبیه به گل انگشتانه دارند. کارشناسان و گیاه‌شناسان می‌گویند: واردات گیاهان غیربومی بدون توجه به میزان آب مصرفی و پیامدهای درازمدت آن‌ها، پس از مدتی به‌گونه‌های مهاجم تبدیل می‌شوند که تهدیدی جدی برای محیط‌زیست منطقه بوده و در طولانی مدت خساراتی بزرگ و گاه جبران‌ناپذیر وارد می‌کنند. دست‌اندرکاران محیط زیست حتی معتقدند هجوم سفید بالک‌ها هنگام فصل تابستان که در برخی کلان‌شهرها مانند تهران شاهد آن‌ها هستیم نتیجه ورود گونه‌های گیاهی غیربومی است.

وجود قوانین سفت و سخت برای ورود گیاهان غیربومی

عضو هیئت علمی دانشکده زیست‌شناسی پردیس علوم دانشگاه تهران ضمن انتقاد از عملکرد دستگاه‌های مسئول مانند سازمان حفاظت محیط‌زیست و جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری گفت: از همکاران محقق و دانشگاهی هم تعجب می‌کنم که چرا تا به‌حال اجازه داده‌اند تا این حد غیرقابل کنترل، گیاهان بسیار خطرناک وارد کشور شود. حسین آخانی با اشاره به این‌که ایران عضو کنوانسیون «تنوع زیستی» است، افزود: یکی از مهم‌ترین کمیته‌های این کنوانسیون مبارزه باگونه‌های مهاجم است؛ پس طبیعتاً وظیفه داریم برای حفاظت از ذخایر ژنتیکی بومی کشور مانع ورود این‌گونه‌ها به کشور شویم. این گیاه‌شناس اظهار داشت: اما در عمل آن چیزی که می‌بینیم برخلاف این کنوانسیون است و تعدادی از خطرناک‌ترین گونه‌های مهاجم که تقریباً تمام منابع علمی و سازمان‌های بین‌المللی بر خطرناک بودن آن‌ها متفق‌القول هستند وارد کشور شده‌اند؛ در حالی‌که نه تنها باید از ورود آن‌ها به کشور جلوگیری شود؛ بلکه باید گونه‌هایی که در گذشته هم وارد شده‌اند هرچه سریع‌تر نابود شوند. آخانی اضافه کرد: این گیاهان توسط برخی دستگاه‌های دولتی کاشته می‌شوند و حتی مورد حمایت قرار می‌گیرند، برای نمونه می‌توان به گیاه «کهور» آمریکایی اشاره کرد. این گیاه توسط اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) و بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی به‌عنوان یکی از 26 خطرناک‌ترین گونه گیاهی جهان معرفی شده است؛ در حالی ما در کشورمان این گیاه را با صرف بودجه‌های فراوان برای مبارزه با گرد و غبار در جنوب کشور و استان خوزستان می‌کاریم. وی ادامه داد: دومین گیاه غیربومی «پالونیا» است که چندی است صحبت ورود و کاشت آن در کشور مطرح شده است؛ متأسفانه هیچ‌گونه سوالی هم از اکولوژیست‌ها و گیاه‌شناسان در این زمینه نشده و ورود آن به کشور در حال افزایش است.

پالونیا تهدید منابع آبی

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ادامه داد: در شرایطی که کشور با بحران آب مواجه است، ورود گیاه مهاجم و پرمصرفی مانند پالونیا نه تنها تنوع گیاهی بومی کشور را تهدید می‌کند؛ بلکه منابع آبی را هم به خطر می‌اندازد، علاوه‌بر این‌گونه‌های خارجی ناقل بیماری‌های مختلف نیز هستند؛ بنابراین باید مانع ورود آن‌ها به کشور شویم.

ایران مهم‌ترین مرکز تنوع گیاهی در نیم‌کره شمالی

این محقق و پژوهشگر محیط‌زیست با بیان این‌که ایران یکی از مهم‌ترین مراکز تنوع گیاهان در نیم‌کره شمالی است، تأکید کرد: ما با داشتن بیش از دو هزار گونه بومی در محدوده جغرافیایی خود که با شرایط خیلی سخت، سازش پیدا کرده‌اند و بیش از هفت‌هزار و 500 گونه گیاهی خودرو نیازی به ورود هیچ گونه خارجی نداریم و ادامه این روش، ورود یک دشمن خارجی برای جنگ با تنوع زیستی بومی کشور است. آخانی اظهار داشت: اکنون وظیفه دستگاه‌های مسئول، حمایت از مراکز پژوهشی است تا استفاده از گونه‌های بومی را ترویج دهند؛ به‌عنوان مثال در محدوده تهران یک‌هزار و 600 گونه گیاهی بومی وجود دارد، وقتی چنین تنوع بالایی داریم به واردات نیازی نیست. متأسفانه زیستگاه این‌گونه‌ها را از بین می‌بریم، پارک‌های مصنوعی می‌سازیم، چمن می‌کاریم، ساختمان می‌سازیم و بعد گونه‌های زینتی خارجی وارد می‌کنیم.

شهرداری رویکرد خود را تغییر دهد

این گیاه‌شناس گفت: لازم است سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری‌ها به‌ویژه شهرداری تهران رویکرد خود را نسبت به استفاده از نوع گیاهان تغییر و گونه‌های بومی و کم آب‌بر را در برنامه فضای سبز خود قرار دهد. وی اظهار داشت: تفکر واردات گونه‌های غیربومی یک نوع فساد است و متأسفانه توسط تعدادی از بازنشستگان برخی سازمان‌ها که برای خود شرکت تولید نهال ایجاد کرده‌اند، وارد می‌شود.

هجوم سفیدبالک‌ها نتیجه ورود گونه‌های غیربومی

آخانی گفت: شهر تهران دیگر تحمل گونه‌های مهاجم را ندارد، سفید بالک‌ها که چند سالی است به مشکلی در تهران تبدیل شده‌اند یک‌گونه خارجی است که توسط گونه‌های گیاهی خارجی وارد شده است؛ آفت بسیاری از مزارع ما توسط گونه‌های خارجی وارد می‌شود. وی افزود: آمریکا سالانه 120 میلیارد دلار فقط خسارت گونه‌های مهاجم را می‌دهد برای همین در آمریکا، استرالیا، اتحادیه اروپا و بسیاری از کشورها ورود گونه‌های خارجی اکیداً ممنوع شده است؛ ولی در کشور ما این‌طور نیست و گونه‌های غیربومی به‌راحتی وارد می‌شوند.

سازمان محیط‌زیست مخالف ورود گونه‌های غیربومی به کشور

همچنین طاهره افتخاری، مدیرکل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست، گفت: ایران از لحاظ تنوع زیستی گیاهی بسیار غنی است؛ به‌طوری که تنوع گیاهی ایران 80 درصد کشورهای اروپایی است. وی افزود: اما متأسفانه از حدود 200 سال پیش شاهد ورود گونه‌های غیربومی با اهداف مختلف کشاورزی، دارویی، زینتی و به‌طور کلی مقاصد اقتصادی به کشور هستیم که امروزه تبعات منفی آن‌ها را بر محیط زیست کشور می‌بینیم. افتخاری تأکید کرد: وقتی گونه‌های گیاهی غیربومی وارد کشور می‌شوند از نظر محیط‌زیست باید مرجع قانونی را طی کنند تا بتوانند اجازه ورود داشته باشند، یعنی سازمان محیط زیست، مجوزهای وزارت جهاد کشاورزی را از لحاظ قرنطینه و سایر موارد مورد بررسی قرار می‌دهد. وی ادامه داد: در این صورت اگر گونه غیربومی باشد چون این‌ها با اهداف کشاورزی، توسعه صنایع مختلف و همچنین دیدگاه‌های زینتی همراه است مشروط به اخذ مجوزهای لازم از جهاد کشاورزی می‌کنیم، مبنی‌بر این‌که این‌گونه، در هیچ شرایطی وارد عرصه‌های طبیعی نشود. مدیرکل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست تأکید کرد: یعنی مجری طرح باید تعهد دهد که این‌گونه گیاهی به هیچ عنوان از داخل مزارع و محیط‌های کاملاً محصور بدون اجازه و مجوز خارج و وارد محیط طبیعی نشود که تعهد بسیار سنگینی است؛ زیرا اگر هرگونه تخریبی متوجه محیط زیست آن منطقه شود به وارد‌کننده و مجری آن بر می‌گردد. افتخاری گفت: سازمان محیط زیست در چند سال اخیر، نظام بیش‌تری به ورود گونه‌های غیربومی بخشیده است؛ اما گیاهانی مانند کهور آمریکایی درست است که یک گونه غیربومی است؛ اما سال‌های زیادی است که در جنوب کشور کاشته و وارد عرصه‌های طبیعی هم شده است.

سازمان محیط زیست مخالف واردات گیاه پالونیا

وی به گیاه پالونیا که اخیراً صحبت از واردات آن به کشور است، اشاره کرد و افزود: سازمان محیط زیست با ورود این گیاه کاملاً مخالفت کرده است و قرار شد در محیط‌های کاملاً محصور آزمایشگاهی مورد مطالعه قرار گیرد. وی تأکید کرد: سازمان حفاظت محیط زیست درباره تمام گونه‌های غیربومی چه گیاهی و چه جانوری کاملاً با تأمل و درایت جلو می‌رود؛ چون گونه‌های غیربومی می‌تواند آسیب‌های زیادی به محیط زیست طبیعی وارد کند، بسیاری از متقاضیان نیز از ما شاکی هستند که چرا مانع فعالیت آن‌ها می‌شویم؛ در حالی‌که در سال‌های گذشته چنین فشاری نبوده است.

لزوم یکسان‌سازی رفتار نهادهای مختلف درباره گونه‌های غیر بومی

مدیرکل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست گفت: کشور مبادی مختلفی برای واردات دارد؛ به‌عنوان مثال بارها اتفاق افتاده که یک متقاضی با مراجعه به سازمان محیط زیست گفته که مثلاً گمرک غرب استعلامی از وی خواسته، در حالی‌که برای همان موضوع مثلاً گمرک جنوب چنین استعلامی را درخواست نکرده است؛ بنابراین باید تمام این‌ها ساماندهی شوند تا نهادها رفتار یکسانی در مقابل چنین درخواست‌هایی داشته باشند به گفته وی اطلاع‌رسانی به تمام نهادها باید به حدی قوی باشد که تمام آن‌ها با صدمات جبران‌ناپذیر ورود گونه‌های غیربومی بر محیط زیست کشور آگاه شوند. افتخاری تأکید کرد: البته ممکن است این صدمات بلافاصله بروز نکند و آشکار شدن آن سالیان زیادی طول بکشد برای همین محیط زیست با احتیاط این مسأله را در پیش می‌گیرد و هر درخواست را با دقت مورد بررسی قرار می‌دهد.

سازمان محیط زیست مخالف ورود گیاه آزولا

وی گفت: تأمل درباره ورود گیاهان غیر بومی جزو وظایف سازمان حفاظت محیط زیست است، قبل از این‌که ما به کنوانسیون تنوع زیستی ملحق شویم محیط زیست به این مسأله مهم توجه داشته است؛ مثلاً درباره گیاه آزولا در شمال (گونه‌ای مهاجم در تالاب‌های شمال به ویژه تالاب انزلی)، زمانی‌که ایران عضو کنوانسیون تنوع زیستی نبود؛ اما محیط زیست با ورود این‌گونه غیر بومی به کشور مخالفت می‌کرد؛ زیرا نگران راه یافتن آن به عرصه‌های طبیعی بود که این اتفاق هم افتاد. وی افزود: این گیاه که یک نوع سرخس آبزی است جزو فلور بومی ایران نیست در کشورهای آسیای جنوب شرقی رشد می‌کند، اما با هدف توسعه کشاورزی و افزایش توان باروری شالیزارها یا هر دلیلی که جهاد کشاورزی داشته در دهه 60 وارد کشور شد و به تدریج از طریق زهاب‌های کشاورزی وارد تالاب‌ها به ویژه تالاب‌های شمال کشور شده و عرصه را برای رشد سایر گونه‌های بومی تنگ کرده است. افتخاری ادامه داد: ورود گیاه غیربومی دو حالت دارد یا در محیط طبیعی حذف می‌شود یا می‌تواند طوری شرایط را به نفع خود پیش ببرد که گیاهان و سایر موجودات بومی را حذف کند که در حالت دوم به گیاه غیر بومی که جایگزین عناصر بومی می‌شود. گونه غیربومی مهاجم یا مهاجم بیگانه گفته می‌شود. وی تأکید کرد: گونه‌های غیربومی مهاجم برای تنوع زیستی به‌طور جدی تهدید هستند؛ یعنی هم حیات گونه‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهند و هم سلامت محیط زیست را به‌طور کلی به هم می‌زنند، به‌عنوان مثال آزولا فقط گونه‌های گیاهی و جانوری منطقه را تحت تأثیر قرار نداده؛ بلکه تمام فلور منطقه را متحول کرده است، موجب کدورت آب، کاهش اکسیژن و افزایش مواد سمی شده و بر روی ماهی گیری منطقه نیز تأثیر گذاشته است. افتخاری گفت: به‌طور کلی می‌توان گفت گونه‌های گیاهی غیر بومی که مهاجم می‌شوند می‌توانند تمام عرصه را مستقیم یا غیرمستقیم تغییر دهند، سلامت محیط زیست، سلامت انسان و تنوع زیستی را تحت تأثیر قرار می‌دهند و چون در محیط، شکارگر طبیعی ندارند به‌راحتی نیز از بین نمی‌روند. وی ادامه داد: از این رو برای از بین بردن آن‌ها باید هزینه گزافی پرداخت شود و سازمان محیط زیست نیز معمولاً حذف مکانیکی را چه درباره آزولا و چه سایر گیاهان توصیه می‌کند، چون با حذف شیمیایی مخالف هستیم. مدیرکل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان محیط زیست درباره این‌که گفته می‌شود افراد بازنشسته از نهادهای مرتبط با احداث شرکت‌های تولید گل و گیاه و استفاده از آشنایان خود در نهادهای مربوطه اقدام به واردات گیاهان غیر بومی می‌کنند، گفت: چنین چیزی صحت ندارد و شایعه است؛ زیرا فردی که مثلاً یک عمر در سازمان محیط زیست کار کرده هچ وقت علیه آن قدم بر نمی‌دارد. وی تأکید کرد: فردی که با الفبای محیط زیست آشنا باشد می‌داند این کار آسیب‌های جبران‌ناپذیری به کشور وارد می‌کند و چنین درخواستی نمی‌کند؛ اگر هم فردی پیدا شود و چنین درخواستی کند افرادی که مسئول بررسی این درخواست هستند قبول نمی‌کنند. افتخاری گفت: دفتر محیط طبیعی سازمان محیط زیست تمامی درخواست‌ها را یکسان می‌بیند؛ این‌که این فرد حقیقی یا حقوقی است تغییری در بررسی درخواست‌ها ایجاد نمی‌کند، تمامی درخواست‌ها نیز در سامانه ثبت و تمام موارد حقوقی و قانونی رعایت می‌شود.

سازمان محیط‌زیست تا حد امکان از ورود گونه‌های غیربومی جلوگیری می‌کند

وی گفت: محیط زیست با ورود گونه‌های غیربومی موافق نیست و تا حد امکان مانع ورود آن‌ها به کشور می‌شویم؛ البته نمی‌توانیم بگوییم کامل باید درها را ببندیم، چون بسیاری از گیاهانی که اکنون در فضای سبز شهری حتی شهر تهران می‌بینیم غیربومی هستند. افتخاری افزود: البته باید شهرداری‌ها از گیاهان بومی همان منطقه برای فضای سبز استفاده کنند؛ به‌ویژه که اکنون در شرایط کم‌آبی و خشک‌سالی هستیم. بنابراین اگر گونه درختی، درختچه یا علفی در منطقه‌ای وجود دارد که نسبت به کمی آب مقاوم است، بهتر است از آن استفاده کنند. وی تأکید کرد: نباید همه‌چیز را فقط در زیبایی ببینیم و به‌جای استفاده از یک گونه بومی فقط به گل یا زیبایی یک گونه غیربومی توجه کنیم که این زیبایی در درازمدت به ضرر محیط زیست منطقه خواهد بود. افتخاری تأکید کرد: اگر این روند را پیش می‌گرفتیم و مدیریت درستی داشتیم اکنون با بسیاری از مشکلات مواجه نبودیم؛ به‌عنوان مثال چند سال است که در تهران با سفید بالک‌ها مواجهیم این یک گونه غیربومی است، تغییراتی که ما انسان‌ها در طبیعت ایجاد کرده‌ایم موجب بروز این آفت شده است در واقع به‌تدریج شاهد عواقب عملکرد خود در طبیعت هستیم.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار:19خرداد1397 ، کدخبر: 45759: www.sabzineh.org