شعار سال: با شکست داعش در سوریه و عراق طومار خلافت اسلامی درهم‌تنیده شد اما قسمت بد ماجرا اینجاست که عناصر این گروه تروریستی به سرزمین‌های خود بازگشته و در واقع منتشرشده و مولد خطرات جدیدی شدند. بعد از شکست داعش در عراق و سوریه دو سناریوی توقف فعالیت‌ها و یا بازسازی مجدد، در پیش روی این گروه وجود دارد. در واقع بسیار ساده‌اندیشانه است که باور کنیم که داعش بعد از شکست خوردن در عراق و سوریه دست از فعالیت‌ها و آرمان‌های خود بردارد. آنها سعی خواهند کرد تا برای خود سرزمین و پایگاهی جدید دست‌وپا کنند. درست به همین دلیل ابوبکر البغدادی در سال 2016 اعلام کرد که داعش بسیاری از نیروها، ثروت و رسانه‌های خود را به آفریقا منتقل کرده است.(1)

داعش برای تجدید قوای خود به دنبال سرزمین‌هایی است که ثابت شده باشد نیروهای داخلی و خارجی امکان چندانی برای کنترل آن نداشته باشند. درست به همین دلیل است که کشوری با ضعف حکومتی و ویژگی‌های جغرافیایی افغانستان را هدف خود قرار داده‌است. اما اوضاع در مورد آفریقا از افغانستان هم وخیم‌تر است.عملیات تروریستی متعدد در سومالی، نیجریه ، لیبی و مصر حاکی از آن هستند که گویا جبهه جدید جنگ علیه داعش، آفریقا است. جوزف دانفورد ژنرال ارشد ارتش آمریکا در این زمینه گفته است: با توجه به شکست داعش در عراق و سوریه ، آفریقا جبهه بعدی نبرد با داعش خواهد بود و داعش در این قاره حضوری گسترده‌تر خواهد داشت.(2)

حضور فعال داعش در برخی کشورهای آفریقایی

طرفداران داعش در شبه‌جزیره سینا با نام« انصار بیت‌المقدس»شناخته می‌شوند.این گروه بعد از جنبش انقلابی مصر در سال 2011 شکل گرفت و در سال 2014 به داعش اعلام وفاداری کرد. انصار بیت‌المقدس مسئول بسیاری از حملات تروریستی در کشور مصر است. از جمله در سال 2017 بیش از 30 فرد مسلح سوار بر چند خودرو به مسجد الروضه در شهرک الروضه مصر حمله و باعث کشته شدن حدود 300 نفر شدند. بدیهی است که هدف از این حملات،ایجاد ناامنی و بی‌ثباتی در مصر است تا بتوانند با بر هم زدن نظم ، از عدم ثبات به نفع خود بهره‌برداری کنند.

بر اساس اعلام مرکز مطالعات امنیتی آفریقا در واشنگتن آمریکا، از مجموع 1827 عملیات تروریستی اسلامیست‌های افراطی در سال 2017 در آفریقا الشباب مسئول 987 مورد است.(3 ) گروه سومالیایی الشباب از وابستگان قدیم القاعده در آفریقا به شمار می‌رود اما اکنون به نظر می‌رسد الشباب پیوندهای خود با داعش را نیز گسترش داده است.

داعش در نیجریه توانسته است برای خود جایگاهی ویژه فراهم آورد. این گروه موفق شده است تا بیعت یکی از مخوف‌ترین گروه‌های تروریستی جهان یعنی بوکوحرام را بگیرد. رهبر گروه تروریستی بوکو حرام، «ابوبکر شیکاو» در ماه مارس سال ۲۰۱۵ با ابوبکر بغدادی، بیعت کرد. این گروه شهر جوزا در شمال نیجریه را مرکز فعالیت خود اعلام کرده است.نیجریه با حدود 180 میلیون نفر جمعیت، حکومتی ناکارآمد، اختلافات شدید داخلی، فقر و نبود امکانات، فرصتی طلایی برای عضوگیری در اختیار بوکوحرام قرار داده است. علاوه بر موارد ذکر شده نیجریه دهمین کشور نفت‌خیز جهان است به همین دلیل داعش با چشمداشت به منابع نفتی این کشور در پی جایگزینی منابع مالی خود است که در عراق و سوریه از دست داده است.

مدت کوتاهی بعد از ظهور داعش در سوریه و عراق، گروهای دیگری در تونس با ارتباط برقرار کردن با داعش شروع به همکاری با آن کردند، «انصار الشریعه» از جمله این گروه‌ها بود .هدف این گروه جذب جنگجو برای داعش بود. گروه انصار الشریعه باعث جذب شش هزار و 500تونسی به داعش شد.این افراد به سوریه و عراق رفتند و طبیعتاً بعد از شکست داعش در این کشورها شمار زیادی از آنها به تونس بازگشتند، این افراد در حالی که هنوز به داعش وفادار هستند، می‌توانند موجبات بی‌ثباتی در تونس را فراهم کنند. انصار الشریعه مسئول بسیاری از حملات تروریستی از جمله ترور البراهیمی و بلعید، از شخصیت‌های مهم سیاسی تونس است. تونس نسبت به بسیاری از کشورهای آفریقایی در شرایط ثبات اقتصادی و سیاسی قرار دارد اما آنچه می‌تواند اوضاع را کمی عوض کند این است که اگر داوطلبان تونسی عضویت در داعش روزی از کشورهای مختلفی که در آن مشغول به فعالیت هستند به تونس بازگردند تونس با ارتشی از این تروریست‌ها روبرو خواهد بود.

در اوایل سال ۲۰۱۶ نیروهای وابسته به داعش منطقه بسیار بزرگی از لیبی شامل شهر سرت در لیبی را تحت کنترل خود داشتند. اما واحدهای نظامی تحت فرماندهی دولت وحدت ملی لیبی موفق شدند این گروه را شکست داده و تقریباً کل این منطقه را از کنترل آن‌ها خارج کنند. در واقع داعش به‌رغم شکست‌های خود کماکان یک جریان خطرناک در لیبی به شمار می‌رود. مارتین کوبلر در گفت‌وگو با خبرگزاری آلمان گفته است که بسیاری از تروریست‌های «دولت اسلامی» در کل کشور لیبی هسته‌های تروریستی ایجاد کرده‌اند. هسته‌هایی که هر لحظه می‌توانند مجدداً فعال شوند. حتی این احتمال که دولت اسلامی در بخش دیگری از لیبی منطقه‌ای را تحت کنترل خود درآورد، منتفی نیست.(4) وضعیت لیبی بسیار حساس است. مشکل کشور لیبی بی‌ثباتی و وجود بستر لازم برای فعالیت گروه‌های افراطی و تروریستی است. دولت وحدت لیبی عملاً بر کل لیبی حاکمیت ندارد و لیبی یکپارچگی خود را از دست داده و دوپاره شده است. داعش قبلاً هم ثابت کرده است که هر کشوری دچار بحران داخلی باشد برای او طعمه خوبی است. با توجه به وجود شکاف میان طیف‌های سیاسی لیبی تنها راه چاره برای مشکلات عدیده و بزرگ این کشور وحدت مجدد آن است.

لیبی و بخصوص شهر بنغازی به دلیل داشتن نفت به شدت مورد توجه داعش است. لیبی نهمین کشور نفت‌خیز جهان است. این کشور از شمال به دریای مدیترانه و آب‌های آزاد راه دارد و این امر برای داعش بسیار وسوسه‌انگیز است که سرزمینی را تصرف کند که دروازه ورود به اروپا و جهان باشد. علاوه بر این صحراها و بیابان‌های وسیع خالی از سکنه لیبی بستر جغرافیایی مناسبی برای فعالیت‌های داعش هستند و امکان تعقیب و کشف پناهگاه‌های آنها را محدود می‌کند.(5)

در ماه می سال 2015 گروه‌های تروریستی فعال در منطقه ساحل آفریقا با هم ائتلاف کرده و به رهبری فردی به نام«عدنان ابوالولید الصحراوی» گروهی به نام«داعش صحرا» را به وجود آوردند که محدوده فعالیت آنها مالی، بورکینافاسو و نیجر است. این گروه در اکتبر 2017 مسئولیت حمله به نیروهای گشت مشترک آمریکا و نیجریه را به عهده گرفت که در این حمله پنج سرباز نیجریایی و چهار سرباز آمریکایی کشته شدند. پنتاگون بعدها در گزارش‌های خود در مورد این حمله اعلام کرد که احتمالاً نیروهای مشترک با حمله حدود 100 داعشی روبرو شده بودند.چنین نیروی زیادی برای یک عملیات تروریستی نشان می‌دهد که جهان با پدیده‌ای مخوف و عظیم در آفریقای ساحل روبروست.

زمینه‌های فعالیت داعش در آفریقا

بسیاری از کشورهای آفریقایی درگیر ناآرامی،عدم توسعه، فقر، بیکاری، فساد سیاسی و اقتصادی، اختلافات نژادی و قومی و ضعف حکومت است .همان‌طور که دیده شد دقیقاً همین شرایط بودند که در عراق و سوریه زمینه را برای ظهور و نمایش داعش فراهم ساختند.ساختار قبیله‌ای در اکثر کشورهای آفریقایی زمینه را برای عدم اتحاد و همچنین تداوم درگیری‌ها و اختلاف‌ها فراهم نموده و این درست همان چیزی است که داعش به دنبال آن است.علاوه بر این‌ها سطح پائین تحصیلات و فشارهای اجتماعی همراه با دسترسی آسان به شبکه‌های اجتماعی تبدیل به معضلی جدی برای کشورهای آفریقایی شده است. با گسترش تکنولوژی و فناوری نوین اینترنت عضوگیری برای داعش در این سرزمین‌ها ساده‌تر شده است . در سال 2014 در آفریقا 100 میلیون نفر در ماه از فیس‌بوک استفاده می‌کردند و این رقم امروز به 120 میلیون رسیده است.بیش از 80درصد استفاده‌کننده‌های فیس‌بوک در آفریقا از گوشی همراه خود برای اتصال به این شبکه استفاده می‌کنند.(6) این فناوری به شدت می‌تواند در جهت عضوگیری به داعش کمک کند.

جمع‌بندی

حضور داعش در افغانستان بعد از شکست در سوریه و عراق چنان فکر جهان را به خود جلب کرده است که خطرات حضور و خیزش دوباره داعش در آفریقا مورد غفلت قرار گرفته است. در واقع همان غفلتی که قبل از سال 2013 باعث ظهور داعش در عراق و سوریه شد اینک متوجه کشورهای آفریقایی است . اسماعیل جرگوی عضو کمیسیون امنیت و صلح از اتحادیه آفریقا در مورد بازگشت عناصر آفریقایی داعش که حدود شش هزار نفر بودند به آفریقا هشدار داده و گفته است: بازگشت این عناصر می‌تواند امنیت ملی و ثبات کشورهای آفریقایی را به هم بریزد و حل این مسئله نیاز همکاری بین کشورهای آفریقایی است . (7)

داعش با توجه به از دست دادن سرزمین‌های خود در عراق و سوریه چشم به احیای خلافت اسلامی خود در سرزمین‌هایی دارد که به‌واسطه فقر و بی‌ثباتی داخلی زمینه تفرقه و فروپاشی را داشته باشند. در همین راستا توجه این گروه به کشورهای آفریقایی جلب شده است . با متمایل شدن برخی گروه‌های تروریستی در آفریقا و گرایش آنها به هم‌پیمانی با داعش، حوزه فعالیت این گروه در آفریقا گسترده‌تر شده و دست آنها در انجام عملیات تروریستی و جذب نیرو باز شده است . سیدعلی بکر تحلیلگر متخصص مسائل مربوط به تروریسم در پژوهشکده تحقیقات توسعه آینده در ابوظبی معتقد است :سقوط داعش در سوریه باعث شده است که آنها با گروه‌های تروریستی در قاره آفریقا بخصوص کشورهای شمال آفریقا ائتلاف کنند. تونس نزدیک به شش هزار و 500 داوطلب در القاعده و داعش داشت که آنها اینک در فکر توسعه شبکه‌های تروریستی در غرب و مرکز آفریقا هستند. عناصر داعش در حال بازگشت به کشورهای خود مانند نیجر، بورکینافاسو و نیجریه هستند.(8)

وضعیت اقتصادی مردم آفریقا، بسیار وخیم است و بیشتر مردم حتی از دسترسی به ضروریات اولیه مانند دسترسی به آب و غذای سالم محروم هستند. به عبارتی در بسیاری از کشورهای آفریقایی جوانان برای زنده ماندن خود و خانواده‌شان راهی جز پیوستن به گروه‌های تروریستی ندارند. در چنین فضایی داعش می‌تواند از آفریقا به‌عنوان بهشت امن خود استفاده کند و با هم‌پیمانی با گروه‌های تروریستی متعدد در این قاره، بسیار پرقدرت‌تر و مجهزتر از دفعه قبل ظاهر شود و این بار نه فقط دو کشور بلکه یک قاره را که نه‌تنها به لحاظ امنیتی، سیاسی و اجتماعی بلکه به دلیل شرایط جغرافیایی برای چنین گروهی بسیار امن و دنج است را عرصه تاخت‌وتاز خود قرار دهد.

منابع

1- Joseph Siegle,” ISIS in Africa: Implications from Syria and Iraq”, Africa center for strategic studies,17 march 2017, access in https://africacenter.org/spotlight/islamic-state-isis-africa-implications-syria-iraq-boko-haram-aqim...
2-Jack Moore, "U.S. general says new frontier against isis will be Africa”,news week,24 october 2017,access in http://www.newsweek.com/us-general-says-new-frontier-against-isis-africa-pentagon-weighs-more-troops...
3- Jacob Wirtschafter and Karim John Gadiaga,” Africa becomes the new battleground for ISIS and al-Qaeda as they lose ground in Mideast”,usa today,26 october 2017, access in https://eu.usatoday.com/story/news/world/2017/10/25/africa-becomes-new-battleground-isis-and-al-qaed...

4-دویچه وله، استراتژی داعش: عقب نشینی از خاورمیانه، پیشروی در آفریقا؟، 1 دسامبر 2016، قابل دسترسی در

http://www.dw.com/fa-ir/استراتژی-داعش-عقب-نشینی-از-خاورمیانه-پیشروی-در-آفریقا/a-36606830

5- همان

6-Antonia Ward, "Why Africa Could Provide an ISIS Renaissance ”,national intrest ,14 November 2017,access in http://nationalinterest.org/feature/why-africa-could-provide-isis-renaissance-23199
7-"6 000 ISIS jihadists could return to Africa, AU warns”, news 24,12 november 2017, access in http://nationalinterest.org/feature/why-africa-could-provide-isis-renaissance-23199
8- Jacob Wirtschafter and Karim John Gadiaga ,” Africa becomes the new battleground for ISIS and al-Qaeda as they lose ground in Mideast”,usa today,26 october 2017

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از شبکه مطالعات سیاست گذاری عمومی، تاریخ 18 خرداد 97، کد مطلب: 182200: www.npps.ir