سرگذشت نامه نسخه های نفیس صحیف سجادیه

صحیفه سجادیه برگی از کارنامه عبودیت سرور عابدان، امام سجاد(ع) است که ناگفتنی‌ترین رازهای مگوی خلوت عبادت را در قالبی تنگ از جنس واژه جای داده و شکوه اعجاز را نگر، که مفاهیم ژرف را چه زیبا بیان فرموده است.

شعار سال: صحیفه سجادیه، گزارشی است از آن روح بلندِ عبودیت، که تار و پود والایی و زیبایی را درهم آمیخته و از آبشار دعا، گنج زر ریخته است. این است آن گرامی نامه که در وصف آن بحق باید گفت:
فاش گویم آنچه در دل مضمر است
این کتابی نیست چیزی دیگر است
چون که در جان رفت جان دیگر شود جان که دیگر شد، جهان دیگر شود
این گرامی نامه آسمانی، مجموعه‌ای است فراهم آمده از 54 دعای حضرت سیدالساجدین که امام صادق علیه‌السلام بر اساس نسخه پدر و عمویش - امام باقر علیه‌السلام و جناب زید - از امام سجاد علیه‌السلام روایت کرده است.
صحیفه سجادیه، تا سده یازدهم عمدتاً زینت افزای مجلس خواص دانشوران بوده و پس از آن به یمن جهاد خالصانه سه دانشور شیعی - مولی محمدتقی مجلسی، فرزند برومندش علامه محمد باقر مجلسی و شیخ بهاء‌الدین عاملی - میان عموم مردم رواج یافت، که هر روز تابشی بیشتر و جلوه‌ای دیگر می‌یابد.
نزدیک به هزار و چهارصد نسخه خطی متن صحیفه - علاوه بر نسخه‌های شروح - ده‌ها شرح فارسی و عربی چاپ شده و ناشده، ده‌ها ترجمه به زبان‌های دیگر، چندین ترجمه منظوم فارسی و عربی، چندین نسخه خطی به خط عالمان گرانسنگ و هنرمندان شاخص در این چند سده، گوشه‌ای از جلوه‌های الهی کتابی است که در دنیای خشونت‌بار فعلی، پیام آور صلح و آرامش خدایی و مروج صفای بهشتی در دنیای خاکی است و درس‌های عبودیت از سوی رب‌العباد به بندگان می‌آموزد.
وجود ترجمه‌های کهن در برخی نسخه‌های قدیمی صحیفه و رواج نسخه‌های آن در جای جای اقالیم قبله، نشان از آن دارد که آنهایی که «درد جاودانگی» را با تمام وجود احساس می‌کرده‌اند، دوای آسمانی این درد را در صحیفه سیدالساجدین یافته‌اند.
فهرست دراز دامن راویان صحیفه و گزارش جلسات درسی آن، جایگاه والایش را در میان دانشوران شیعه، سنی، زیدی، اسماعیلی و حتی کرامی نشان می‌دهد. تلاش‌های عالمان والاقدر امامی در استنساخ و مقابله نسخه‌ها، برگی دیگراز تاریخ این کتاب است؛ عالمانی همچون ابن اشناس، ابن شاذان، ابن ادریس حلی، محمد بن‌علی جباعی، شهید اول، کفعمی و..... اما قضیه، منحصر به فضای شیعی نیست.
خواجه نصیر طوسی (متوفی 672) در دو کتابش - اخلاق محتشمی و روضه تسلیم - به صحیفه اشاره کرده و بندهایی از آن را با ترجمه فارسی آورده است، که شاید کهن‌ترین ترجمه فارسی صحیفه باشد. استناد فضل‌الله بن روزبهان خنجی شیرازی شافعی (متوفی 927) - با گرایش تند ضد شیعی - به صحیفه در «مهمان نامه بخارا» نفوذ آن را در تمام فرقه‌های مسلمان نشان می‌دهد. یکی از نسخه‌های مهم و معتبر صحیفه سجادیه، نسخه ابراهیم بن علی کفعمی دانشور سده نهم هجری و‌ زاده جبل عامل است که سرانجام در همان دیار، روی در نقاب خاک کشید و در «جبشیت» دفن شد. وی بسیار دانش اندوخت و حدود شصت کتاب نوشت که بیشترین آنها در باب ادبیات و دعا، که در باب دعا، کتاب‌های البلد الامین و مصباح او شهرت دارد.
کفعمی در فاصله یازده سال، سه نسخه از صحیفه سجادیه نوشت: سال 856، سال 865 و سال 867. نسخه سال 856 اکنون در نجف موجود است. نسخه سال 865 همان است که کفعمی به ضمیمه کتاب البلد الامین خود - در شمار ضمائم ارزشمند آن - آورد و نسخه 867 همان است که سیرو سفری دراز پیموده و در سال‌های اخیر در پیکر کتابی نفیس رخ می‌کند.
حواشی فراوان او بر هر سه نسخه، فراوان و ارزشمند است. کفعمی آن حواشی را از منابعی برگرفته که نام و نشان آنها را در پایان هر نسخه یاد کرده است. میرزا محمد علی مدرس چهاردهی فقط بر اساس حواشی لغوی نسخه سال 865 (ضمیمه بلد الامین) کتاب تبیان اللغه را به‌عنوان یک رساله مستقل سامان داده که چاپ شده است، در حالی که حواشی تاریخی و روایی آن نیز خواندنی است.
کفعمی ارادتی ویژه به صحیفه داشت که از یکی از تعلیقاتش برکشف الغمه که به سال 894 نوشته، برمی‌آید. در آنجا با عباراتی مسجع و زیبا، به اهمیت صحیفه تذکر داده و ضرورت استفاده از آن و رجوع به آن را یادآوری می‌کند. دقت نظر‌های او در گزینش کلمات در مورد اختلاف نسخه‌ها، در کنار حواشی ارزشمند او بر صحیفه، اهمیت ویژه‌ای به نسخه‌های کفعمی داده که دانشوران بعدی مانند میرداماد، سید علی خان مدنی، مجلسی، قاضی یزدی و سید نعمت‌الله جزایری در شروح و نوشتار‌های خود، از آن بهره برده‌اند.
سومین نسخه را کفعمی در 29شوال 867 با اعراب کامل و خط زیبا و بهره‌گیری از رنگ‌های مختلف نوشته است. این نسخه در سال 1120 توسط رفیع‌الدین به فردی اهدا شد، محمد سعید جونپوری هندی به سال 1150 شش بیت شعر بر ابتدای نسخه نوشت و حواشی بر آن افزود، در سال 1277 به تملک سید اعجاز حسین کنتوری - برادر علامه میر حامد حسین که کتابشناس بود - درآمد و در سال‌های اخیر به مجموعه استاد سید جلال‌الدین یونسی در قم راه یافت.
این نسخه چند دهه در هند بود. لذا یادداشت‌هایی - عمدتاً از عالمان شیعی هندی مانند میر حامد حسین، سید اعجاز حسین، سید محمد لکهنوی، مفتی میر محمد عباس شوشتری - بر آن افزوده شده که 29 برگ می‌شود. این مجموعه، خود منبعی مهم در شناخت سرگذشت صحیفه سجادیه است. حاشیه‌های نسخه بیشتر در معنای واژه‌هاست. و به ضبط اختلاف نسخه‌ها اهمیت داده است. همچنین حواشی محمد سعید جونپوری به سال 1150 هجری بر ارزش آن می‌افزاید. نسخه افتادگی ندارد و از کاغذ و جلد مناسبی برخوردار است، گرچه رطوبت دیده و موریانه خوردگی دارد که ویژگی نسخه‌های هندی است.