شعار سال: گزارش فائو ویژه خشکسالی در منطقه خاور نزدیک و شمال آفریقا موسوم به «ننا» منتشر شد. در این گزارش که بخش نسبتا زیادی از آن به ایران اختصاص یافته، ضمن هشدار نسبت به موازی‌کاری نهادها و خلأ یک فرماندهی واحد در مدیریت آبی در ایران، آمده است که یک نهاد ویژه برای مدیریت خشکسالی مورد نیاز است تا هماهنگی اقدامات سازمان‌های مختلف را بر عهده گیرد. در این گزارش، فائو منطقه «ننا» را به دلیل ضعف چارچوب‌های نهادی و سیاستی در معرض خطر خشکسالی می‌داند.

گزارش «ویژگی‌های خشکسالی و مدیریت آن در شمال آفریقا و خاور نزدیک» از سوی سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) منتشر شد. در این گزارش شرایط آبی کشورهای غرب آسیا و شمال‌آفریقا موسوم به«ننا»یعنی کشورهای الجزایر، بحرین، مصر، عراق، ایران، اردن، کویت، لبنان، لیبی، موریتانی، مراکش،‌ عمان، فلسطین، قطر، عربستان‌سعودی، سودان، سوریه، تونس، امارات‌متحده‌عربی و یمن تشریح شده است (با منطقه منا متفاوت است)و ضمن ذکر تاریخچه خشکسالی‌ها در هر کشور، نهادهای متولی مدیریت خشکسالی و مجموعه اقدامات واکنشی و پیشگیرانه در این کشورها در قبال پدیده خشکسالی نیز تبیین شده است. فائو بخش اعظم منطقه ننا (خاور نزدیک و شمال آفریقا) را در شرایط طبیعی خشک می‌نامد. سه‌چهارم پهنه خاکی منطقه ننا را بیابان‌ها و اراضی بایر پوشانده‌اند. بیابان‌ها قابل سکونت نیست و سالانه به‌طور متوسط پذیرای کمتر از ۵۰ میلیمتر بارش هستند. میزان نزولات جوی در اراضی بایر نیز سالانه کمتر از ۱۵۰ میلیمتر است. سایر خشکی‌ها در این ناحیه یا نیمه بایر هستند یا آب‌و‌هوای مدیترانه‌ای دارند. آب و‌هوای نیمه مرطوب و مرطوب به نواحی محصور ساحلی محدود می‌شود یا در دامنه مرتفع کوهستان‌ها قرار دارند و به‌طور پیوسته در معرض وزش باد هستند. به این ترتیب وقوع خشکسالی در منطقه ننا بسیار شایع است و تاکنون موجب زوال تمدن‌ها و انقراض سلسله‌های حاکم، مهاجرت‌های گسترده و قحطی‌های متعدد شده‌ است. با این وجود در طول ۴ دهه اخیر دوره‌های خشکسالی به تدریج طولانی‌تر و پرتناوب‌تر شده‌اند. این خشکسالی‌ها عواقب زیانبار اجتماعی-اقتصادی و زیست‌محیطی بسیاری بر جای گذاشته‌اند. به‌نظر می‌رسد این دگرگونی تدریجی نتیجه تغییرات اقلیمی باشد. به گزارش گروه اقتصاد بین‌الملل روزنامه «دنیای‌اقتصاد»، فائو ناحیه ننا را به‌شدت در معرض خطرهای ناشی از خشکسالی می‌داند؛ زیرا از سویی این ناحیه به‌طور طبیعی در معرض بروز خشکسالی است و از سوی دیگر ضعف چارچوب‌های نهادی و سیاستی در این منطقه، میزان آسیب‌پذیری کشورها را تشدید می‌کند. در این گزارش کشورها بر اساس احتمال وقوع خشکسالی و مکانیزم‌های مدیریت آن به پنج دسته تقسیم شده‌اند و ایران تنها کشوری است که مستقل از سایر کشورها در یک دسته جداگانه جای گرفته است.

در این گزارش خشکسالی به‌عنوان یکی از ویژگی‌های شناخته شده آب‌و‌هوایی ایران در نظر گرفته شده و کمبود آب مهم‌ترین عامل محدودکننده توسعه فعالیت‌های کشاورزی عنوان شده است. بر اساس منابع اطلاعاتی فائو، مصرف آب در مناطق شهری ایران بالاست و بیش از ۹۰ درصد منابع در دسترس آب ایران در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. ۲۵ درصد از آب شرب بر اثر ضعف زیرساخت‌ها هدر می‌رود. افزایش جمعیت، ارتقای سطح استاندارد زندگی و رواج کشاورزی غرق‌آبی موجب افزایش بی‌رویه مصرف آب شده است؛ به‌طوری که پایداری منابع آبی ایران اکنون در معرض خطر قرار گرفته است. بر اساس پژوهش‌های انجام شده، بر اثر تغییرات اقلیمی متوسط دما در ایران حدود ۵/ ۱ تا ۵/ ۴ درجه سانتیگراد افزایش خواهد یافت که منابع آب، تقاضای انرژی، میزان تولید محصولات کشاورزی و شرایط مناطق ساحلی ایران را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار خواهد داد. بر اساس این گزارش ایران سخت‌ترین خشکسالی‌های تاریخ خود را در دهه اخیر پشت سر گذاشته است. خشکسالی‌های اخیر فارغ از گستردگی و شدت‌شان، آثار ناگوار بیشتری بر جای گذاشته‌اند. بسیاری از حوضه‌های آبخیز و دریاچه‌ها به‌طور کامل خشک شده‌اند و سطح ذخایر آبی به مرز بحرانی رسیده است. این خشکسالی‌ها بخش کشاورزی را نیز متاثر ساخته‌اند. کشت غرق‌آبی به‌شدت دچار ضرر و زیان شده است. خسارات وارد شده به مراتع و چراگاه‌ها سبب شده است شمار و بازدهی دام‌ها نیز کاهش یابد.

به استناد گزارش خشکسالی «فائو» هیچ برنامه‌ای برای مدیریت خطر خشکسالی در ایران تعریف نشده است. تمامی فعالیت‌های مرکز پایش و هشدار خشکسالی و نیز ستاد بحران در این بررسی در زمره اقدامات واکنشی طبقه‌بندی شده‌اند. از آغاز برنامه سوم توسعه برخی نهادها به حکم وظیفه به موضوع خشکسالی ورود کرده‌اند، اما هیچ نهاد مشخصی متولی این امر نیست و گاه هم‌پوشانی فعالیت‌ها در میان ذی‌نفعان مختلف به‌چشم می‌خورد. بر اساس این گزارش سامانه پیش‌بینی زودهنگام خشکسالی برای ارائه هشدار در صورت وقوع خشکسالی کشاورزی از سال ۲۰۱۵ به بهره‌برداری رسیده است. فائو در این گزارش ستاد ملی بحران و وزارت جهادکشاورزی را به‌عنوان متولیان اصلی بحث مدیریت خشکسالی در ایران معرفی کرده است که در کنار نهادهای دیگری نظیر وزارت نیرو، سازمان محیط‌زیست، سازمان هواشناسی، بانک کشاورزی و چند نهاد اجرایی و علمی دیگر مدیریت خشکسالی را بر عهده دارند.

فائو در این گزارش عنوان می‌کند کشاورزی دیم در ایران شدیدا در برابر خطر خشکسالی آسیب‌پذیر است و به‌طور تاریخی موجب مهاجرت کشاورزان به مناطق شهری شده است. مناطق مرکزی و جنوب‌شرقی ایران که ۱۸ استان را دربر می‌گیرند، بیش از سایر قسمت‌ها از بروز خشکسالی متضرر خواهند شد.

چالش‌ها

در گزارش فائو آمده است یک نهاد ویژه برای مدیریت خشکسالی در ایران مورد نیاز است تا هماهنگ ساختن تمامی اقداماتی که در وزارتخانه‌های مختلف در جهت مقابله با خشکسالی صورت می‌گیرند را بر عهده بگیرد و ضمن اعلام هشدار زودهنگام در مواقع بروز خشکسالی، شرایط خشکسالی را نیز ارزیابی کند. چنین نهادی موظف خواهد بود اقداماتی در جهت کاستن از اثرات خشکسالی و نیز برنامه‌هایی برای مدیریت خطر خشکسالی تهیه و اجرا کند که فشارهای اقتصادی، آسیب‌های زیست‌محیطی و مشقات اجتماعی ناشی از خشکسالی را تا حد امکان تقلیل دهد. افزون بر این وجود یک کمیته مدیریت خشکسالی هم در ایران ضروری است تا تمامی ذی‌نفعان را گرد هم آورد و از حمایت قانونی لازم هم برخوردار باشد.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه دنیای اقتصاد، تاریخ انتشار 31 خرداد 97، کدمطلب:۳۴۰۳۰۹۳، www.donya-e-eqtesad.com