شعار سال: تعامل کودک با محیط از اهمیت بالایی برخوردار است؛ چراکه این تعامل از شکل‌گیری شخصیت تا رشد جسمی و ذهنی کودک را در برمی‌گیرد. در نتیجه، ایجاد محیط شهری ایمن، خلاق، پاسخگو و در دسترس باید توسط سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان شهری مورد توجه قرار گیرد. در دهه 1990م، کودکان به فهرست گروه‌هایی که برنامه‌ریزان باید در فرایند برنامه‌ریزی به آنان توجه نمایند، اضافه شدند؛ زیرا در کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد بر شهر دوستدار کودک تاکید شد. الگوی شهر دوستدار کودک درصدد اعطای حق شهروندی به کودکان، افزایش آگاهی، بالابردن مشارکت جمعی، کاهش خشونت علیه کودکان و توجه به مسایل زیست‌محیطی است (1).

شهر دوستدار کودک؛ ویژگی‌ها

از دیدگاه کنوانسیون حقوق کودک، شهر دوستدار کودک درصدد اجرای تعهد خود برای تحقق‌بخشیدن به طیف وسیعی از حقوق بشر برای همه کودکان است. شهر دوستدار کودک باید موارد ذیل را ضمانت نماید: 1-تصمیم‌گیری در مورد شهر خود، 2-شرکت در خانواده، جامعه و زندگی اجتماعی، 3-حفاظت از کودکان در برابر خشونت و استثمار، 4-شرکت در رویدادهای فرهنگی و اجتماعی، 5-دسترسی به خدمات اساسی مانند آموزش و پرورش، سرپناه و مراقبت‌های بهداشتی، 6-زندگی در محیط پاک و 7-به‌رسمیت‌شناختن کودک به عنوان یک شهروند (2).

پیشینه تحقیق

در تحقیقی که توسط دوی (2012م) در اندونزی انجام شده، نقش زمین‌های بازی در شهر دوستدار کودک به صورت توصیفی مورد بررسی قرار گرفت و نقش این زمین‌ها در رشد و تعامل و زندگی اجتماعی کودکان موثر دانسته‌شده‌ است (3). در تحقیقی که باقری و صفوی (2014م) با عنوان نقش توسعه پایدار در جامعه دوستدار کودک به منظور بهبود سلامت و رفاه در شهر زنجان انجام دادند، طراحی فضاهای طبیعی، ارتباطات اجتماعی فرزندان و والدین با همسایگان، محیط‌ زیست سالم و ایمن و فعالیت‌های فیزیکی در زمین‌های بازی به عنوان موارد مهم شهر دوستدار کودک مورد ارزیابی قرار گرفتند (4). در ایران توجه به مفهوم شهر دوستدار کودک سابقه چندانی ندارد. اولین توجه جدی به این موضوع بعد از زلزله بم در سال 1382هخ صورت گرفت؛ به گونه‌ای که سازمان یونیسف با همکاری دیگر نهادها پروژه شهر دوستدار کودک را با هدف «مشارکت جمعی» کودکان، تعریف و آن را هدف‌گذاری نمود. در این پروژه، کودکان شش تا 13 سال مشارکت داشتند و نظرات خود را ابراز نمودند (2).

شهر دوستدار کودک در تهران؛ اقدامات

1-اوایل اسفندماه 1372هخ مجلس شورای اسلامی اجازه ملحق‌شدن ایران به کنوانسیون حقوق کودک را تصویب نمود. بر اساس بند 1 ماده31 این کنوانسیون «حکومت‌ها حق کودک را برای داشتن بازی، سرگرمی، وقت آسایش و استراحت به رسمیت می‌شناسند. کودک می‌تواند به طور فعال و آزادانه در امور فرهنگی و هنری درخور سنی خود شرکت کند.» همچنین، در بند دو این ماده اشاره‌شده ‌است: «حکومت‌ها به حق کودک برای فعالیت‌های هنری و فرهنگی توجه دارند و با اقدام‌های خود، آن را پشتیبانی می‌کنند و امکانات مناسب را برای انجام فعالیت‌های فرهنگی- هنری و همچنین اوقات فراغت و سرگرمی کودک فراهم می‌کنند.»

2-در سال 1379هخ شورای عالی استان‌ها به موجب ماده واحده‌ای به شورای اسلامی شهرها پیشنهاد داد که شهرداری‌ها را در راستای تحقق شهر دوستدار کودک به انجام اقدامات لازم موظف کنند. در این پیشنهاد عنوان شد که این طرح در بخش شهرسازی و معماری با پیگیری، تدوین و تصویب قوانین لازم از سوی دستگاه‌های مختلف برای تامین فضای مناسب بازی کودکان در مجتمع‌های مسکونی نوساز یا درحال‌ساخت دنبال شود. همچنین، تنظیم قوانین رعایت استانداردهای کاهش خطر و حوادث در مجتمع‌های مسکونی، طراحی خیابان‌ها، پیاده‌روها و پل‌ها به نحوی که برای عبور کودکان و وسایل حمل‌ونقل کودک مناسب باشد، پیش‌بینی‌شده ‌است.

3-الحاق به صندوق حمایت از کودکان یونیسف: در سال 1386هخ دولت ایران تعهدی را به صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف) داد و تهران نیز به طرح شهرهای دوستدار کودک ملحق شد.

4--مصوبه «تهران، شهر دوستدار کودک» در سال ۱۳۸۸هخ به تصویب شورای اسلامی شهر تهران رسید. از جمله مواردی که در این مصوبه مورد توجه قرار گرفته، استانداردسازی مبلمان شهری به‌ویژه وسایل خاص کودکان برای ورزش، تفریح و بازی؛ استانداردسازی معماری مدارس؛ اجرای پروژه راه‌های امن به مدرسه؛ ایمن‌سازی پیاده‌روهای شهری برای کودکان و مادران همراه کودک؛ الزام استفاده از صندلی مخصوص کودک در وسایل حمل‌ونقل عمومی؛ ایجاد مراکز مخصوص شیردهی و نظافتی کودک در مراکز تفریحی و پارک‌ها و پایانه‌های اتوبوس و مترو و قطار و دیگر فضاهای عمومی شهری؛ اختصاص بخشی از فعالیت تمامی فرهنگ‌سراها به برنامه‌های کودکان؛ ارایه خدمات ویژه به خانواده‌ها و کودکان در معرض آسیب‌های اجتماعی و بهداشتی؛ تأمین فضای مناسب‌ بازی کودکان در مجتمع‌های مسکونی و همکاری با سازمان‌های مردم‌نهاد برای فرهنگ‌سازی و ایجاد انگیزه در جامعه جهت توجه به حقوق کودک در نظام شهرنشینی. همچنین، در تبصره چهار مصوبه نیز شهرداری تهران موظف شده اعتبارات مورد نیاز برای حسن اجرای این مصوبه را در ردیف‌های مربوط در بودجه سنواتی شهرداری پیش‌بینی و لحاظ کند.

5-در سال 1389ه .خ. طرح شهر دوستدار کودک در شورای عالی استان‌ها به تصویب رسید. در این مصوبه، شورای عالی استان‌ها به شوراهای اسلامی شهرها پیشنهاد کرد شهرداری‌ها را در زمینه تحقق شهر دوستدار کودک موظف به انجام اقدامات لازم با لحاظ شرایط مقرر در مصوبه کنند.

فضای شهری تهران؛ مشکلات کودکان

علی‌رغم اینکه تهران دارای بیش از یک میلیون و 600 هزار نفر کودک هست، اما در راستای تحقق شاخص‌های شهر دوستدار کودک ضعیف عمل نموده است که می‌توان به مشکلات ذیل اشاره نمود:

1-افزایش تعداد کودکان کار و کودکان محروم از تحصیل در سال‌های اخیر در کلان‌شهر تهران: بر اساس اصل شهر دوستدار کودک هیچ کودکی فارغ از نژاد، جنسیت، ملیت، مذهب، قومیت، رنگ، زبان و توان مالی نباید از تبعیض رنج ببرد و تمامی خدمات زیربنایی و روبنایی شهر (بهداشت، درمان، آموزش، تفریحی و غیره) باید به‌طور عادلانه در میان کودکان تقسیم شود. همراستا، حقوق کودکان به عنوان یک شهروند در جامعه شهری باید به رسمیت شناخته شود و کار کودک در هر شکلی که مانعی برای آموزش، سلامت روحی و جسمی است، با نظارت دولت و قوانین منع شود، درحالی‌که تحقق این شاخص‌ها در کلانشهر تهران محقق نشده است.

2-فقدان امنیت کافی: اتفاقات ناخوشایند در زمینه کودک‌آزاری نشانگر این است که تهران با شاخص شهر دوستدار کودک فاصله زیادی دارد و شهر برای کودکان امنیت لازم را ندارد.

3-مشکل فقر مسکن در میان کودکان: بیشترین نرخ فقر مسکن کودکان زیر 18 سال مربوط به جنوب تهران با 53 درصد، منطقه 19 با 61 درصد و منطقه 17 با 58 درصد است. کودکان بی‌خانمان به شکل معمول به بهزیستی ارجاع داده می‌شوند. بسیاری از این کودکان به دلیل کمبود امکانات به بستگان درجه یک سپرده می‌شوند، تعدادی از این بستگان توانایی نگهداری آن ها را ندارند و تعداد خیریه‌ها هم پاسخگوی نیاز این تعداد از کودک بی‌خانمان نیست (5).

نتیجه‌گیری

شهر باید برای همه شهروندان قابل‌سکونت، امن و دارای امکانات در دسترس باشد و همگان بتوانند از امکانات شهر که با استفاده از منابع همگانی تهیه‌شده بدون تبعیض استفاده کنند. وظیفه اصلی مدیران شهر ادارة شهر است؛ به شکلی که حداکثر مطلوبیت از دیدگاه قابلیت سکونت، امنیت و امکانات فراهم آید و همه بتوانند از آن استفاده برند. در مدیریت شهری ایران، به‌ویژه در شهری چون تهران، این دسترسی همگانی و بدون تبعیض محقق‌نشده ‌است. اگرچه فعالیت‌هایی به منظور تحقق شهر دوستدار کودک انجام شده، اما یک برنامه عملیاتی مشخص برای تحقق عینی شهر دوستدار کودک توسط سازمان‌های موثر مانند شهرداری عملیاتی‌نگردیده ‌است. آمار کودکان کار در کلان‌شهر تهران که اکثریت بازمانده از تحصیل هستند، فقدان امنیت کافی در فضای شهری و مشکلات زیست محیطی مانند آلودگی هوا نشان‌دهنده این است که این شهر از شاخص‌های شهر دوستدار کودک فاصله دارد.

منابع

1- غفاری، علی، قلعه‌نویی، محمود، عمادی، خشایار(1390هخ)، شهر دوستدار کودک؛ ارزیابی و مقایسه چگونگی پاسخگویی به اصول شهر دوستدار کودک در بافت‌های جدید و سنتی ایران، مجله هویت شهر، شماره هجدهم، سال هشتم.

2-کیانی، اسماعیل‌زاده کواکی، علی(1390هخ)، بررسی و تحلیل شاخص‌های شهر دوستدار کودک، مطالعه موردی قوچان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، زابل، دانشگاه زابل.

3- Dewi, P.S.( 2012). how does the playground role in realizing children friendly city? Elsevier. p224-233.

4- Bagheri, M., safavi, S.( 2014). the role of sustainable development in child friendly communities to improve children,s health and well-being (case study: zanjan city, iran),journal of civil engineering and urbanism. volume 4, p: 35-40.

5-راغفر، حسین، سوسفوند، فاطمه(1396هخ)، فقر مسکن و تغذیه کودکان در شهر تهران، 1390هخ، فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی(رشد و توسعه پایدار)، سال هفدهم، شماره سوم.

سایت شعار سال، با تلخیص و اضافات برگرفته از سایت خبری شمس، تاریخ انتشار 19 تیر 97، کد مطلب: 182230، www.npps.ir