شعارسال: وقتی صحبت از آزمایشگاه به میان‌ می‌آید بسیاری از ما یاد کلاس‌های تشریح، کاغذ تورنسل، دود‌های ناشی از فعل و انفعالات شیمیایی و فیزیکی‌ می‌افتیم. گویی درب آزمایشگاه تنها به روی رشته‌های علوم طبیعی، پایه، فنی و مهندسی باز است. اما چند سالی است که جهان و دانشگاه‌های توسعه یافته قدم در راه جدیدی گذاشته اند و دست به طراحی آزمایشگاه‌هایی برای علوم انسانی هم زده اند که در برخی موارد رنگ و بوی علوم اجتماعی‌ می‌گیرد و در پاره‌ای مواقع با هنر و ادبیات‌ می‌آمیزد. این گزارش‌ می‌کوشد با ارجاع ضمنی به برخی از نمونه‌های عملی چنین آزمایشگاه‌هایی بر ماهیت این مراکز و اهمیت آن برای پیشبرد بهتر علوم انسانی و کاربردی‌تر ساختن این مطالعات تأکید کند.

در آزمایشگاه علوم انسانی که‌ می‌کوشد کلیشه موجود دربارۀ افتراق میان علوم را تغییر دهد، تأکید بر نوع آزمایش‌هایی نیست که ممکن است نمونه‌اش را در یک آزمایشگاه فیزیک ببینید، بلکه بر جنبۀ مشارکتی اجرای تحقیق تأکید‌ می‌شود. قدمت طرح ایدۀ راه‌اندازی چنین آزمایشگاه‌هایی به بیش از یک دهه پیش‌می‌رسد. (اینساید هایر اد، ۲۰۰۵) با این حال نمونه عملی واقعی آن در سال‌های اخیر قابل ردیابی است.

چیزی به نام «همکاری»

لازمۀ کلیدی پروژه‌هایی که در دانشگاه‌های علوم انسانی انجام‌ می‌‌‌شود نفس همکاری و مشارکت است. برای مثال دانشگاه میشیگان و بخش آزمایشگاه مشارکتی علوم انسانی که زیر نظر گروه ادبیات، علوم و هنرها فعالیت‌ می‌‌‌کند، درصدد است که با پیامدهای کاهش دانشجویان تحصیلات تکمیلی در رشته علوم انسانی در سال‌های اخیر مقابله کند. در واقع این مراکز در صدد هستند تا با بهره گیری از روش تحقیق مشارکتی، دانشجویان تحصیلات تکمیلی را به مشارکت در پژوهش هایی درگیر کنند که حضور در سمینارهای متداول و مرسوم چنین فرصتی را در اختیارشان قرار نمی داد.

از سوی دیگر، جنبۀ مشارکتی پژوهش در این آزمایشگاه‌ها فرصت رصد و انتشار را به دانشجویان تحصیلات تکمیلی‌ می‌‌‌دهد. نمونه‌اش آزمایشگاه طراحی بازی در دانشگاه شیکاگو است که مؤسس آن‌ می‌گوید: وقتی دانشجویان در آزمایشگاه هستند من زمان بیشتری با آن‌ها‌ می‌گذرانم، با آن‌ها مقاله‌ می‌نویسم و روی تقویت رزومه آن‌ها کار‌ می‌کنیم.

تحقیق مشارکتی در چنین آزمایشگاه‌هایی تنها به نفع دانشجویان نیست بلکه استادان و اعضای هیئت علمی نیز از این مشارکت سود‌ می‌برند؛ زیرا آزمایشگاه علوم انسانی جایی است که متخصصان حوزه‌های غیردیجیتال در آن حضور دارند. در واقع در اینجا، تأکید برای تشکیل روابط جدید میان افرادی از علوم انسانی و علوم طبیعی است که پشت یک میز بنشینند و با هم کار کنند.

البته در این میان، آن دسته از اساتیدی که از حق استادی دائمی برخوردار نیستند تمایل کمتری برای شرکت در این آزمایشگاه‌ها دارند. به همین دلیل لزوم تغییر معیارهای ارزشیابی اساتید احساس‌ می‌شود. به گفتۀ مدیر گروه هنرها، رسانه و مهندسی در دانشگاه ایالتی آریزونا، مدرسۀ عالی مهندسی این دانشگاه، اعضای هیئت علمی را نه صرفاً بر اساس پژوهش، تدریس و خدمات بلکه بر حسب مشارکت ارزیابی‌ می‌کند. این درحالی است که در تاریخ آموزش، چنین معیاری معمولاً برای استادان علوم انسانی اعمال‌ نمی‌شود و برخلاف علوم فیزیکی و زیستی تنها ملاک، مقالات چاپ شده و کتاب‌های تألیفی است.

پرداختن به موضوعات اجتماعی در کنار هم

در پاسخ به نقش آزمایشگاه‌های علوم انسانی در پرداختن به موضوعات اجتماعی مهم نظیر تغییر اقلیم و بیماری‌های شایع‌ می‌توان به تجربه آزمایشگاه نکسوس برای علوم انسانی دیجیتال و انفورماتیک فرارشته‌ای در دانشگاه آریزونا رجوع کرد؛ به گفتۀ یکی از اعضای این مرکز:

علوم انسانی‌ می‌تواند و باید به آن دسته از چالش‌های کلان اجتماعی بپردازد که نهاد بشری را نه تنها در جهان معاصر بلکه در یک سیر تاریخی مورد ملاحظه قرار می دهد؛

علوم انسانی‌ نمی‌تواند تنها عمل کند، بلکه باید با دیگر رشته‌ها نظیر مهندسی و شیمی شریک شود؛

صاحب‌نظران علوم انسانی نباید در مؤثر بودن عمل خود در پرداختن به چالش‌های اجتماعی تردید داشته باشند؛ چراکه آن‌ها هیچ هراسی برای دادن نام‌های جدید به مشکلات و ورود مفاهیم ناشناخته به دایره لغات ندارند. چنین تجربه ای را می توان در مطالعات زنان و جنسیت شاهد بود که با نام گذاری برای واقعیت ها و معضلات اجتماعی مانند «خشونت خانگی» و «تجاوز از سوی آشنایان» زمینه مسئله مندتر کردن آنها را فراهم کردند.

یکی از نمونه‌های موفق و اثرگذار علوم انسانی در پرداختن به سلامت عمومی را‌ می‌توان در طراحی چند بازی از سوی آزمایشگاه طراحی بازی دانشگاه شیکاگو یافت که درصدد است تا به دانشجویان دبیرستانی در مورد موضوعات مرتبط با سلامتی عمومی در آمریکا نظیر بارداری در نوجوانی و اذیت و آزار جنسی آموزش دهد.

برای مثال، بازی ویدیویی به نام Bystander یا تماشاگر‌ می‌کوشد با مواجه کردن بازیکنان با سناریوهای مختلف در دبیرستان‌ها و مهمانی‌ها مداخلۀ ناظر  را به آن‌ها آموزش دهد. به گفتۀ طراحان این بازی، آموزش مداخله‌گری به ویژه در سطح دبیرستان‌ها ضروری است و علوم انسانی‌ می‌تواند از عهده این کار برآید. همچنین بازی Infection 4 یک بازی کارتی در مورد عفونت‌هایی است که با روابط جنسی پرخطر منتقل‌ می‌شود.

آزمایشگاه علوم انسانی به مثابه فرصت شغلی؟

آزمایشگاه‌های علوم انسانی در سراسر جهان در سال‌های آغازین تولد خود به سر‌ می‌برند و بنابراین تا اندازه‌ای از عدم قطعیت به ویژه از نظر مالی رنج‌ می‌برند. تأمین بودجه برای چنین آزمایشگاه‌هایی آسان نیست و بسیار دیرتر از رشته‌های دیگر فنی، طبیعی و مهندسی اعتبار کسب‌ می‌کنند. حتی در جایی مانند آمریکا که از نظر پرداختن به علوم انسانی با اقبال بسیار بیشتری در مقایسه با ایران روبرو است و از قدمت بیشتری در راه‌اندازی چنین آزمایشگاه‌هایی برخوردار است نیز بسیاری از پروژه‌ها پیش از دریافت اعتبار کلید‌ می‌خورند.

با وجود این، آنچه بیشتر در چنین آزمایشگاه‌هایی به چشم‌ می‌خورد حضور پررنگ‌تر علوم انسانی از نوع دیجیتال است که لازمۀ کار با نرم افزار است و لزوم همکاری میان‌رشته‌ای در آن بیشتر از علوم انسانی سنتی به چشم‌ می‌خورد. همانطور که واژۀ آزمایشگاه وقتی برای علوم اجتماعی به کار رود، بیش از علوم اجتماعی متعارف به علوم اجتماعی از نوع محاسباتی مرتبط است.

در فراز بعدی، به نمونه‌هایی از آزمایشگاه‌های علوم انسانی در خارج از ایران خواهیم پرداخت و لزوم فراتر رفتن طرح‌های اولیه داخلی برای راه‌اندازی چنین مراکزی و اجرایی کردن حقیقی آن‌ها در داخل ایران با هدف ارتقاء سطح علمی محققان و دانشجویان، تعامل بیشتر صاحب‌نظران با یکدیگر و مردم عادی و نیز فراهم کردن بسترهای شغلی برای جویندگان کار در علوم انسانی، طرح‌ می‌شود

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از سایت بردار، تاریخ انتشار: 17تیر1397 ، کدخبر: - : www.bordar-ensani.ir