شعار سال: کم‌آبی، واژه‌ای که دیگر هیچ‌کس با آن غریبه نیست. فرقی هم نمی‌کند کنار دریا باشی، جنگل‌های شمال و خشک‌ترین نقاط مرکزی در ایران یا حتی جهان. دایره تعریف و فهم آن هم محدود به تصویر ترک‌خورده خاک‌های خشک یا لب‌های ترک‌خورده و صف متشکل از مردان و زنان ظرف به‌دست برای دریافت حجمی از آب نیست. همه در هرجای دنیا اذعان می‌کنند که با کم‌آبی مواجهیم. برخی سریع‌تر و جدی‌تر با آن مواجه می‌شوند و برخی دیگر به دلیل شرایط جغرافیایی خاص کمی دیرتر اما از آنجایی که ما در منطقه خشکی از لحاظ جغرافیایی قرار گرفته‌ایم، مشمول وضع اول هستیم. خوزستان، تهران، کرمان و اصفهان و... شهرها و استان‌هایی هستند که هرکدام با سطحی از خشکسالی به صورت جدی درگیرند و کمتر روزی است که اخباری را در این ارتباط در رسانه‌ها مشاهده نکنیم. از آنجایی که هیچ اتفاقی بی‌دلیل رخ نمی‌دهد دلایل گوناگونی از قبیل کمبود بارش‌ها، گرم‌شدن ناگهانی هوا، مدیریت ناصحیح منابع، استفاده ناصحیح از آب، سدسازی‌های غیراصولی، عدم بهره‌برداری درست، کشاورزی سنتی، کشت محصولات آب‌بر در مناطق کم‌آب و... مطرح می‌شود که هرکدام در جای خود صحیح می‌نماید و باید به آن توجه کرد. همان‌طور که گفته شد خشکسالی و کم‌آبی موضوعی پذیرفته شده در تمام دنیا البته با شدت و ضعف‌های گوناگون است، در ایران هم برخی مناطق دچار اضطرار و التهاب در این‌باره شده‌اند و به همین خاطر پرداخت به وضعیت آنها دارای اولویت جدی‌تری نسبت به سایر مناطق است. چند وقت پیش در یک سلسله گزارش‌های مفصل در ارتباط با وضعیت نابسامان آب در استان خوزستان موضوعاتی را هم در ارتباط با مصرف عمومی، هم قصورات مدیریتی و هم طرح‌های فلج‌کننده انتقال مطرح کردیم. بعد از خوزستان و کرمان، اصفهان و یزد در مناطق مرکزی کشور دو استان دیگری هستند که به جد با موضوع کم‌آبی شدید روبه‌رو هستند و به‌زودی شاهد مشکلات جدی‌تری از آن چیزی که در حال حاضر وجود دارد خواهند بود.

فولاد و نیشکر و بقیه آبخورها

در تحلیل و بررسی وضعیت کم‌آبی در استان خوزستان، ذیل بررسی طرح‌های مکرر و فلج‌کننده انتقال آب کارون و دز، کشت نیشکر به‌عنوان یکی از گیاهان پرمصرف آب نیز از دلایل اصلی بروز کم‌آبی در استان خوزستان مطرح شد. در دیگر استان‌هایی که با مشکل کم‌آبی مواجه هستند، اصفهان و کرمان نیز به دلیل بهره‌برداری از حجم بالایی از آب در بخش صنعتی به موضع کمی دامن زده‌اند. تولید فولاد آن هم در حجم وسیع در این دو استان، یکی از عوامل اصلی استفاده ناصحیح از آب و بروز مسائل و مشکلاتی از جمله کم‌آبی و صدمات زیست‌محیطی است. با توجه به همین مقدمه کوتاه و سهل، عقل طبیعی ایجاب می‌کند که از کشت گیاهان پرمصرف و بهره‌برداری و راه‌اندازی صنایع آب‌بر در مناطقی که مشکل کم‌آبی دارند و از منابع آبی دور هستند، جلوگیری شود.

دلایلی که دیگر توجیه‌پذیر نیست

در توجیه چرایی راه‌اندازی و ایجاد پروژه‌های گسترده فولاد در مناطق مرکزی کشور، یک علت موجود است و آن هم مربوط به سال‌ها پیش است که به‌منظور عدم آسیب‌پذیری این صنایع توسط دشمنان آنها را در مناطقی دورتر از مرزها و در مناطق مرکزی می‌ساختند. در حال حاضر و بعد از گذشت مدت‌ها و همچنین مشاهده تجربه کشورهای فعال در حوزه فولاد هیچ توجیهی برای توسعه و ساخت مراکز و صنایع فولادی در مرکز کشور وجود ندارد؛ چراکه این صنعت به‌شدت نیاز مبرم به آب دارد و همین نیاز ایجاب می‌کند تا این صنایع در نزدیکی منابع آبی از جمله دریاها ساخته شود.

مهم ولی بدجا

بعد از نفت و گاز، صنایع آهن و فولاد از صنایع مهم و استراتژیک بوده است که قدرت‌های بین‌المللی هرکدام توان خاصی را در این عرصه سرمایه‌گذاری کرده‌اند. طبق آمار، در سال ۲۰۱۶ حدود یک میلیارد و ۶۲۹ میلیون تن فولاد خام در جهان تولید شده است که بیش از ۴۶ درصد آن مربوط به چین بوده و پس از آن کشورهای ژاپن، آمریکا، هند و روسیه در رتبه‌های بعدی قرار دارند. ایران با تولید ۱۷٫۹ میلیون تن فولاد خام در جایگاه ۱۴ جهانی قرار دارد. با این حجم از تولید و اهمیت این صنعت با یک تصویر از جانمایی صنایع فولاد در کشور مشخص می‌شود که از 15 مجتمع تولید فولاد در کشور 9 مجتمع در مناطق کم‌آب و خشک ساخته شده است؛ این یعنی بارگذاری فشار ناشی از این صنایع بر وضعیت نابسامان آب در استان‌های مرکزی کشور.

230 هزار لیتر آب برای تولید هر تن فولاد

محمد طاهری، رئیس هیات‌مدیره و مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان کرمان: «در شرایط کنونی بیش از نه شهر بزرگ و کوچک این استان با جمعیتی بالغ بر یک میلیون و سیصد هزار تن، اکنون دچار بحران جدی در تامین آب شرب هستند و با شرایط موجود به زودی تامین آب خانگی آن ها جیره بندی خواهد شد. این خبر و مشاهده موضوعات و اخباری از این دست توجه‌ها را به علل بروز چنین وضعیتی سوق می‌دهد. استانی که تا به حال سخنی از بروز کم‌آبی به صورت جدی در آن نبوده است، به چه دلیل به سمتی می‌رود که احتمال بروز جیره‌بندی در آن مطرح می‌شود؟ در واکاوی علل این اتفاق یکی از اصلی‌ترین موضوعاتی که به آن برمی‌خوریم رشد و توسعه صنعت فولاد در استان کرمان است؛ استانی که در همجواری دو استان دیگر درگیر با کم‌آبی و توسعه فولاد یعنی اصفهان و یزد است و روزهای سختی را سپری می‌کند. بنا بر آماری که سال گذشته منتشر شد برای تولید هر تن فولاد 230 هزار لیتر آب مورد نیاز است. با نگاه به این اطلاعات و وضعیت پیش‌آمده ضرورت نزدیکی صنایع پرمصرف در آب به منابع آبی از جمله دریا بیش از پیش احساس می‌شود.»

فولاد هم قربانی کم‌آبی است

همان‌طور که گفته شد صنایع فولاد نیاز مبرمی به استفاده از آب، آن هم در حجم وسیع دارد و از آنجایی که این نیاز باید تامین شود کم‌آبی و وجود خدشه در تامین آب مورد نیاز آنها تاثیرات سویی در تولیدات مجتمع‌های فولادی می‌گذارد. چند ماه پیش ناصر موسوی‌لارگانی، نماینده مردم استان اصفهان در مجلس شورای اسلامی اعلام کرده بود که صنعت فولاد ایران به دلیل کمبود آب دچار «رکود» شده و تنها با «۴۰ درصد» ظرفیت خود کار می‌کند و این یعنی همان تاثیر سوء کم‌آبی بر فعالیت مجتمع‌های فولاد کشور.

کارشناسان هم مخالفند

هدایت فهمی، معاون مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو معتقد است: «صنایع آب‌بر مانند ذوب‌آهن یا فولاد جزء صنایعی هستند که باید برای آنها دسترسی به منابع معدنی و آب یا دریاهای آزاد را در نظر گرفت. مواردی که باید در آمایش سرزمین که سال‌ها قبل نیاز به آماده‌کردن آن محسوس بود، در نظر گرفته می‌شد اما به آن توجهی نشد. این صنایع باید در مناطقی احداث می‌شدند که آب کافی در آنجا وجود داشت.» احمد شکری، مدیرعامل شرکت صنایع آهن و فولاد نور در این خصوص می‌گوید: «متاسفانه دولت در مدیریت منابع آبی موفق نبوده و طبیعی است که بنگاه اقتصادی نمی‌تواند منتظر سیاست دولت بماند. دولت نگفته است که استقرار واحد فولاد در اصفهان ممنوع است یا به‌خاطر بحران آب، نمی‌توانیم واحدی صنعتی را در اصفهان مستقر کنیم. به‌طورکلی سیاستگذاری صحیحی از طرف دولت اعلام نشده است. پس طبیعی است که برای توسعه خود مایل باشند واحد و حتی واحدهای دیگری را هم افتتاح کنند.» عباسقلی سمندریان، مدیرعامل شرکت فولاد سرمد ابرکوه با اشاره به وضعیت کمبود آب در فلات مرکزی و توسعه صنایع آب‌بر در این مناطق گفت: «این را باید از امثال آقای جهانگیری بپرسید؛ اما من با شما موافق هستم. اگر بخواهیم آب را ساماندهی کنیم، باید سرمایه‌گذاری عظیمی در این حوزه بکنیم که نمی‌کنیم. تا آنجا که من اطلاع دارم، فولاد مبارکه اصفهان ابتدا قرار بود در بندرعباس تاسیس شود ولی فشار نمایندگان و سیاستمداران اصفهانی که آن موقع فکر می‌کردند با این انتقال کار بزرگی برای منطقه‌شان کرده‌اند، به حاشیه زاینده‌رود منتقل شد.»

سرانجام این کلاف سردرگم

وضعیت نا بسامان توزیع و وجود آب و منابع آبی در استان‌های مرکزی کشور اعم از اصفهان، کرمان و یزد روزبه‌روز شرایط حساس‌تری را سپری می‌کند، از زمزمه جیره‌بندی قریب‌الوقوع تا کم‌آبی‌های آینده. با علم به این موضوع که حجم آب مصرفی در صنایع تا حد قابل توجهی کمتر از سایر بخش‌ها از جمله کشاورزی است اما این را توجیه مناسبی برای ساخت و توسعه صنایعی به‌شدت آب‌بر در مناطقی که با بحران کم‌آبی روبه‌رو هستند نمی‌شود دانست، لذا توجه به چند نکته ضروری است، ابتدا نگاهی اجمالی به پراکندگی مراکز تولیدی فولاد و آهن در کشور و به‌خصوص مناطق کم‌آب، دوم ارجحیت دادن به آمایش سرزمینی و متدهای علمی در توسعه این صنایع و در نظرگرفتن توانمندی‌های مناطق مختلف کشور بر سود ناشی از احداث و ایجاد آنها، سوم ساماندهی به وضعیت موجود و به مرحله بهره‌وری رساندن طرح‌های فاضلابی برای استفاده از آب‌های پسماند و فاضلاب‌های شهری در این صنایع به جای آب شیرینی که با مشقت از مناطق مختلف و با طرح‌های انتقال به این اماکن منتقل می‌شود. به هرحال کم‌آبی موضوع گم و پنهانی نیست و خیلی زود و سریع‌تر از تاثیرات ناشی از تغییرات اقلیمی از طریق سوء مدیریت و نامناسب به سطوح مختلف منتقل می‌شود و خرابی‌هایی را به بار می‌آورد و دودش به چشم مردم می‌رود، پس بهتر است در آینده نگاهی فراتر از برداشت‌های منفعتی به این دست موضوعات به وجود بیاید.

یک پاورقی مهم

اگر میزان آب مصرفی برای تولید هر تن فولاد را 230 هزار لیتر در نظر بگیریم، میزان تولید فولاد در کرمان را هم به گفته مهدی حسینی‌نژاد، مدیر‌کل صنعت، معدن و تجارت استان کرمان 11 میلیون تن شمش در سال در نظر بگیریم، میزان آب لازم برای تولید فولاد در این استان حدود دومیلیارد و 530 هزار متر‌مکعب خواهد بود. با وجود حجم بارش‌های استان کرمان از ابتدای سال آبی 96-97 تاکنون که به 53 میلیمتر رسیده است و در مقایسه با 172 میلیمتر بارندگی سال گذشته، نزولات جوی این استان کاهش 69 درصدی نسبت به سال پیش داشته و در مقایسه با مدت متوسط درازمدت هم افت 58 درصدی را نشان می‌دهد، وضعیت تامین آب مورد نیاز این مجتمع‌های پرمصرف فولاد چگونه خواهد بود؟

سایت شعار سال، با تلخیص و اضافات برگرفته از سایت روزنامه فرهیختگان، تاریخ انتشار 11 مرداد 97، کد مطلب: 147907، www.newspaper.fdn.ir