شعار سال: بارورسازی ابرها طبیعتاً زمانی صورت می‌‌گیرد که ابرهای موجود تقریباً در حال بارش باشند، لذا تعیین اینکه چه مقدار بارش اضافه شده، بسیار دشوار است. هیچ دو ابر یا دو سیستم طوفانی کاملاً مثل هم نیستند و نمی‌‌توان اولی را بارور و دیگری را بارور نکرد و سپس اختلاف‌‌ها را مقایسه نمود و حتی تکرار آزمایش نیز میسر نیست.

کمبود منابع آب در برخی مناطق جهان سبب شده‌‌است که دولت‌‌ها به فکر تامین آب از منابع مختلف و با روش‌‌های متفاوت برای مصارف کشاورزی، صنعت و آب شرب باشند. بنابراین طرح‌‌ها و پروژه‌‌هایی با روش و مقیاس‌‌های متفاوت در کشورهای جهان طراحی و اجرا گردیده است. این روش‌‌ها عموما شامل موارد زیر است:

کنترل رواناب با مخازن سدها

تصفیه فاضلاب و پساب

سازی ابرها

استفاده از یخچال‌‌های کوهستانی

تجهیز و نوسازی شبکه‌‌های آبیاری

شیرین کردن آب‌‌های شور با روش تقطیر

شیرین کردن آب‌‌های شور با روش فیلتراسیون

استفاده از یخ‌‌های قطبی

انتقال آب بین حوضه‌‌ای

انتخاب این روش‌‌ها در گذشته بیشتر به شرایط اقتصادی، جغرافیایی، سیاسی و اجتماعی بستگی داشت و در دهه‌‌های اخیر شرایط محیط‌‌زیستی نیز دخیل هستند، به نحوی که خسارات محیط‌‌زیستی نیز در محاسبات طرح‌‌ها وارد می‌‌شود. این طرح‌‌ها معمولا دارای اثرات و پیامدهایی در حوزه‌‌های اجتماعی، اقتصادی، محیط‌‌زیستی و حتی بین‌‌المللی هستند و به دلیل غفلت‌‌های انجام شده، بسیاری از کشورهای جهان با پیامدهای سوء آن مواجه هستند.

روش کنترل رواناب با مخازن سدها در ایران بیش از سایر روش‌‌ها مورد توجه بوده که در سال‌‌های اخیر به دلیل تغییر شرایط اقلیمی و نیز آشکار شدن اثرات زیست محیطی و اجتماعی مورد انتقاد جدی قرار گرفته است، به‌نحوی‌که مقامات وزارت نیرو در مقاطع زمانی مختلف بر زیاده‌‌روی در احداث این سازه‌‌ها و مشکلات ناشی از آن اذعان نموده‌‌اند. (فارس نیوز, 27 اردیبشهت 93)

 برنامه‌‌های دهه اخیر وزارت نیرو نشان از رو کردن به روش شیرین‌‌سازی و انتقال آب بین‌حوضه‌‌ای دارد. این روش نیز به عنوان یکی از پرهزینه‌‌ترین و آسیب‌‌زاترین (ابعاد محیط زیستی و اجتماعی) روش‌‌های تامین آب Wen Zhuang) ،2016)، هم در جهان و هم در ایران مخالفانی بسیار جدی دارد. از سویی به روش‌‌هایی مانند تجهیز و نوسازی شبکه‌‌های آبیاری چندان پرداخته نشده‌‌است.

روش بارورسازی ابرها، جزو روش‌‌های نسبتا ارزان تامین آب است که در ایران نیز از دهه هفتاد مورد توجه قرار گرفته‌‌است.

روش بارورسازی ابرها، جزو روش‌‌های نسبتا ارزان تامین آب است که در ایران نیز از دهه هفتاد مورد توجه قرار گرفته‌‌است. در دهه هفتاد مرکز ملی تحقیقات و مطالعات بارورسازی ابرها زیر نظر وزارت نیرو ایجاد گردید. درسال 1377 تفاهم‌‌نامه‌‌ای بین سازمان هواشناسی کشور و وزارت نیرو منعقد گردید که طی آن اجرا و مدیریت برنامه‌‌های تحقیقاتی تعدیل آب و هوا بر عهده سازمان هواشناسی و مدیریت پروژه‌‌های عملیاتی و مطالعاتی باروری ابرها بر عهده وزارت نیرو گذارده شده‌‌است.

بارورسازی ابرها، روشی برای تعدیل آب‌وهوا، افزودن مواد به داخل ابر با هدف تقویت تشکیل و رشد کریستال‌‌های یخ و قطرات باران است. مهم‌ترین هدف بارورسازی ابرها، افزایش میزان بارش، جلوگیری از بروز بلایای طبیعی ازقبیل سیل، تگرگ، رعد و برق، انتقال زمانی و مکانی بارش، زدودن مه مزاحم، تعدیل آب و هوا و تولید برف در ارتفاعات است، که در ایران کارکرد افزایش میزان بارش آن مورد توجه قرار گرفته‌‌است.

مؤثرترین روش بارورسازی، استفاده از هواپیمای بارورسازی ابرها است، به این صورت که با هواپیما به سراغ ابرهای مناسب رفته و مواد بارورسازی را در نقاط مؤثر ابر تزریق می‌‌کنند. البته بارورسازی از طریق ژنراتورهای زمینی نیز انجام می‌‌گیرد. در ایران عموما بارورسازی با استفاده از هواپیما صورت می‌‌گیرد. زمان تاثیر مواد بارورسازی حدوداً ۲۰ دقیقه بعد از زمان تزریق است و با توجه به سرعت حرکت ابر در فاصله حدود ۴۰ تا ۵۰ کیلومتری محل تزریق، اثرات بارورسازی نمایان می‌‌گردد. مدت تاثیر مواد بارورسازی تا حدود دو ساعت و دامنه آن تا حدود ۲۵۰ کیلومتر از محل تزریق مواد بارورسازی است (سایت مرکزملی باروری ابرها).

نکات متعددی در خصوص بارورسازی ابرها مطرح است که در این متن به دو موضوع ارزیابی اثربخشی این تکنیک در افزایش بارش و نیز مسایل محیط زیستی آن پرداخته می‌‌شود.

نکته بسیار کلیدی در بارورسازی ابرها، ارزیابی اقتصادی عملیات‌‌های بارورسازی است که با توجه به عدم قطعیت‌‌های موجود در ارزیابی نتایج، ارزیابی اقتصادی نامعلوم باقی می‌‌ماند. افزایش بارش حاصل در مقایسه با تغییرات طبیعی بارش کوچک بوده و میزان آن در دامنه تغییرات طبیعی بارش قرار می‌‌گیرد و لذا تفکیک اثرات بارورسازی (سیگنال) از تغییرپذیری بارش (نویز) دشوار است (گزارش‌‌های سازمان هواشناسی کشور، ارایه شده در نشست تخصصی بارورسازی در وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط زیست، اردیبهشت و خرداد 97).

بارورسازی ابرها بیشتر به منظور تعدیل آب و هوا است تا جبران خشکسالی

به‌طورکلی مقدار قابل‌قبول و قابل‌انتظار افزایش بارش از پروژه‌‌های طراحی‌شده و اجراشده به شکل مناسب، به طور متوسط 15 درصد است. برخی ارزیابی‌‌های پروژه‌‌های بارورسازی به کاهش بارش در پایین‌دست اشاره کرد‌‌ه‌‌اند. لذا بارورسازی ابرها بیشتر به منظور تعدیل آب و هوا است تا جبران خشکسالی (گزارش‌‌های سازمان هواشناسی کشور، ارایه شده در نشست تخصصی بارورسازی در وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط زیست، اردیبهشت و خرداد 97).

همچنین بارورسازی ابرها طبیعتاً زمانی صورت می‌‌گیرد که ابرهای موجود تقریباً در حال بارش باشند، لذا تعیین اینکه چه مقدار بارش اضافه شده بسیار دشوار است. هیچ دو ابر یا دو سیستم طوفانی کاملاً مثل هم نیستند و نمی‌‌توان اولی را بارور و دیگری را بارور نکرد و سپس اختلاف‌‌ها را مقایسه نمود و حتی تکرار آزمایش نیز میسر نیست. مقایسه بارش مشاهده شده در طول دوره بارورشده با دوره‌‌های تاریخی به دلیل تغییرات اقلیم و دیگر تغییرات مشابه از یک دوره به دوره‌‌ای دیگر با مشکل روبروست. اثرات بالقوه سهوی ناشی از آلودگی هوای کلان شهرها و فعالیت‌‌های کشاورزی بر روی بارورسازی مؤثر می‌‌باشند. مستندات نشان می‌‌دهد تغییر اقلیم باعث ایجاد تغییرات بارش جهانی و نیز توزیع مجدد مکانی بارش می‌‌گردد. بنابراین در هر روش ارزیابی بایستی این اثرات غیر تصادفی به حساب آورده‌‌شود. نکته قابل توجه در ارزیابی بارورسازی این است که ارزیابی با روش‌‌های آماری، فیزیکی و مدل‌‌سازی انجام می‌‌گیرد، دارای پیچیدگی‌‌های بسیار زیاد و نیازمند تجهیزات و زیرساخت‌‌های فناورانه‌‌ای است که فعلا در کشور وجود ندارد (گزارش معاون پژوهشی سازمان هواشناسی کشور، ارایه شده در نشست تخصصی بارورسازی در سازمان حفاظت محیط زیست، خرداد 97).

غیر از ابهاماتی که در مورد عملکرد و اثربخشی عملیات بارورسازی در زمینه افزایش بارش وجود دارد، مسایل محیط‌‌زیستی در دو دسته زیر مطرح است:

اثرات ناشی از مواد و تجهیزات (ژنراتورهای زمینی، مواد بارورسازی، فلیرها و...) و اثرات ناشی از دستکاری در سیستم بارش(تغییر زمان و مکان بارش، تغییر احتمالی در کیفیت آب و خاک منطقه و...)

انسان با آشامیدن آب حاوی یدیدنقره(ماده بارورکننده)، تنفس آئروسل‌‌های آن، و تماس با محلول غلیظ یدید نقره مورد استفاده در ژنراتورهای زمینی تحت تاثیر این عملیات قرار می‌‌گیرد)طالعات، 1389). مطالعات، به وجود آمدن لکه‌‌های خاکستری رنگ(بیماری آرژیریا) بر روی پوست افرادی که در معرض یدید نقره به ویژه در ژنراتورهای زمینی بوده‌‌اند را تایید می‌‌کند. همچنین مطالعات آزمایشگاهی نشان داده‌‌اند که مقدار بسیار ناچیز یدید نقره برای باکتری‌‌ها، قارچ‌‌ها، جلبک‌‌ها و موجودات آبزی سمیت ایجاد می‌‌کند و بسیار مضر است. برخی تحقیقات نشان دهنده، از بین رفتن برگ درختان در نزدیکی منطقه ژنراتورهای زمینی داشته اند.

حتی غلظت بسیار اندک یدید نقره، در حد شش نانومیلی‌‌گرم بر لیتر مانع از کشت میکروب‌‌ها در محیط آزمایشگاهی می‌‌شود. استاندارد خروجی فاضلاب در زمینه تخلیه ماده آلاینده نقره در ایران برای تخلیه به آب‌‌های سطحی یک میلی‌‌گرم بر لیتر، تخلیه به چاه و مصارف کشاورزی و آبیاری نیز 0.1 میلی‌‌گرم بر لیتر است (آیین‌‌نامه جلوگیری از آلودگی آب، تصویب نامه شماره 18241/ت71 ه مورخ 1373/3/16 هیات وزیران).

تکیه بر بارورسازی به عنوان راهکار برون‌رفت از وضعیت آبی فعلی کشور اساسا نمی‌تواند راهکاری راهگشا باشد

با توجه به اینکه حتی مقدار اندک افزایش یدید نقره باعث تغییر جمعیت ریزموجودات و سطح تنفس، جلوگیری از تجزیه مواد آلی و تغییر محیط میکروبیال خاک می‌‌شود. طبیعتا بر خواص باروری و تغذیه خاک موثر است. در تمام مطالعات انجام شده بر ناکافی بودن اطلاعات موجود برای تصمیم‌‌گیری و ضرورت انجام تحقیقات آزمایشگاهی و میدانی تاکید شده‌‌است (Cardeno,2011). شرایط خاص ایران مانند فقدان متخصص، کمبود داده‌‌ها و عدم انجام مطالعات بر روی مسایل زیست‌‌محیطی و حتی فنی موضوع را پیچیده‌‌تر نموده‌‌است. برای تعیین اثرات زیست محیطی بارورسازی اقدام حداقلی که در کوتاه مدت قابل انجام است، تهیه و تدوین برنامه‌‌های پایش و مانیتورینگ آلاینده‌‌های مطروحه با زمان‌‌بندی دقیق و با جزییات است که در منطقه‌‌ای محدود، قبل از انجام عملیات در حین عملیات و در فاصله‌‌های زمانی مناسب پس از عملیات در منطقه انجام شود. نتیجه می‌‌تواند بانک اطلاعاتی ویژه‌‌ای در دسترس کارشناسان و تصمیم‌‌سازان قرار دهد.

از سویی در کشورهای مختلف در دنیا از باورسازی ابرها در زمینه تگرگ‌زدایی و جلوگیری از خسارات کشاورزی (از بین رفتن محصولات کشاورزی در اثر بارش تگرگ) و مه‌‌زدایی برای جلوگیری از خسارات در بخش حمل و نقل، استفاده نسبتا گسترده‌‌ای می‌‌شود. به طور نمونه برآوردها در ایالت داکوتای شمالی در آمریکا نشان می‌‌دهد که تگرگ‌‌زدایی برای نه محصول در سال‌‌های 1998 تا 2007، متوسط سالانه 53.5 میلیون دلار عواید مستقیم اقتصادی داشته‌‌است. این در حالی است که در سال 1396، فقط کشاورزان خراسان جنوبی، متحمل خسارت مستقیم صدمیلیاردتومانی (ایسنا، شهریور 1396) ناشی از بارش تگرگ شده‌‌اند. چنانچه از تکنولوژی باورسازی ابرها در آن مقطع زمانی و مکانی استفاده می‌‌شد حجم خسارات بسیار کاهش می‌‌یافت.

به طور کلی و با توجه به فقدان اطلاعات تخصصی در زمینه ارزیابی عملیات‌‌های انجام شده در کشور، عدم قطعیت‌‌های موجود در بحث‌‌های محیط زیستی در کشور و البته در جهان، اختلاف قابل توجه بین مقادیر بازدهی اعلام شده عملیات‌‌های انجام شده بین مرکز ملی تحقیقات و مطالعات بارورسازی ابرها و سازمان هواشناسی (گزارش‌‌های سازمان هواشناسی کشور و مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها، ارایه شده در نشست تخصصی بارورسازی در وزارت نیرو، اردیبهشت97 و نامه‌‌های رسانه‌‌ای‌‌شده روسای دو دستگاه)، عدم استفاده از سایر ظرفیت‌‌های تکنولوژی بارورسازی ابرها در کشور (تگرگ‌‌زدایی، مه‌‌زدایی)، عدم تفکیک صحیح وظایف و فعالیت‌‌ها در تفاهم‌‌نامه‌‌ای که سال 1377 بین سازمان هواشناسی و وزارت نیرو منعقد شده است از سویی و وجود یک مرکز ملی در این خصوص و تربیت متخصصان در دوره زمانی بیست‌ساله، شروع روند تولید داخل بسیاری از تجهیزات و حرکت به سوی عدم وابستگی به خارج از کشور در این زمینه، به نظر می‌‌رسد باید ضمن تقویت دانش فنی و کارشناسی و ظرفیت‌‌های ایجادشده داخلی، استفاده از سایر کاربردهای بارورسازی (تگرگ‌زدایی و مه‌زدایی) در بخش کشاورزی و صنعت مورد توجه قرار گیرد. ضمن اینکه تکیه بر بارورسازی به عنوان راهکار برون‌رفت از وضعیت آبی فعلی کشور اساسا نمی‌تواند راهکاری راهگشا باشد.

منابع

1) اثرات زیست‌محیطی باروری ابرها، زهرا طالعات، مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها، اردیبهشت 89.

2) باروری ابرها، از باور تا واقعیت، منصوره سیدحسنی، مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها.

3)Geochemistry and impacts of silver iodide use in cloud seeding, Cardno Entrix,2011.

4)Geoengineering by cloud seeding: influence on sea ice and climate system, Philip J Rasch, John Lathamand Chih-Chieh (Jack) Chen,2009.

5)Seeding Is not just Believing, More Science is Needed. Roelof Bruintjes, National Center for Atmospheric Research, south west hydrology Journal,26-27., 2007.

6)The toxicology of silver iodide in relation to its use as a cloud seeding agent,1979, ,P. L. Kempster, Republic of South Africa, Department of Water Affairs,1979.

7)Eco-environmental impact of inter-basin water transfer projects: a reviewWen Zhuang, 2016

8)Economic Impacts of Cloud Seeding on Agricultural Crops in North Dakota,Dean Bangsund and F. Larry Leistritz,2009.

9)https://www.isna.ir/news/96062715659

10)https://www.farsnews.com/news/13930227001337

11)http://wmir.ir/wp-content/uploads/2016/10/mavad-barvari.pdf

سایت شعار سال، با تلخیص و اضافات برگرفته از سایت مطالعات سیاست گذاری شمس، تاریخ انتشار 7 شهریور 97، کد مطلب: 182267، www.npps.ir