شعار سال: یکی از مهم‌ترین شاخص‌های توسعه هر کشور که در گزارش توسعه انسانی سازمان ملل متحد هرساله اعلام می‌شود، شاخص امید به زندگی است که نشان می‌دهد، مردم هر کشور بر اساس میزان توسعه‌یافتگی آن کشور چند سال امید به زنده ماندن دارد. بر اساس آخرین داده‌های سازمان جهانی بهداشت که در سال 2018 منتشرشده است امید به زندگی در ایران ۷۴/۶ برای زنان و ۷۶/۹ سال برای مردان است که میانگین امید به زندگی در ایران به ۷۵/۷ سال می‌رسد و این عدد ایران را در رتبه 64 دنیا قرار می‌دهد. باوجوداینکه امید به زندگی به‌صورت معنی‌داری در طی چند دهه اخیر افزایش یافته است، اما «نابرابری سلامت» (health inequalities) ثابت مانده و حتی این نابرابری در برخی نقاط افزایش نیز یافته است.

نابرابری‌ها مختص به نابرابری درآمدی نیست و این نابرابری در حوزه‌های دیگری چون سلامت نیز موجودیت دارد. نابرابری در سلامت اصطلاحی کلی است که برای نشان دادن اختلاف‌ها، تغییرات و ناهمسانی‌های موجود در دسترسی افراد یا گروه‌ها به سلامت از آن استفاده می‌شود. به‌عنوان مثال در ایالات‌متحده امریکا تفاوت معنی‌داری بین گروه‌های کمتر محروم و گروه‌های بسیار محروم ازنظر امید به زندگی وجود دارد به‌نحوی‌که این اختلاف از سال 1980 تا 2000 بیشتر از60% گزارش شده است. بر اساس گزارش سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه در سال 2013 اختلاف ۷/۸ سال امید به زندگی را بین مردان با سطح آموزش بالا و پایین وجود دارد. علاوه براین هزینه‌های مربوط به نابرابری سلامت ممکن است از طریق هزینه‌های اجتماعی و بهداشتی، کاهش بهره‌وری و سرمایه‌گذاری در آموزش، به صورت غیرمستقیم رشد اقتصادی هر کشوری را تحت تأثیر قرار دهد. این موضوع یکی از اصلی‌ترین مسائل سیاستی است که بسیاری از کشورها آن را در دستور کار قرار داده و به دنبال کاهش آن هستند ( به‌عنوان مثال می‌توان به گزارش سازمان بهداشت و خدمات انسانی ایالات‌متحده امریکا در سال 2000 اشاره کرد).

در این نوشتار قصد نگارنده ذکر اهمیت سیاست محیط‌زیستی به‌عنوان ابزاری کارآمد برای کاهش شکاف موجود در نابرابری سلامت و امید به زندگی است. دو دلیل عمده برای برجسته کردن این موضوع وجود دارد.

نخست آنکه شواهد زیادی وجود دارد که آلودگی نقشی تعیین‌کننده در میزان مرگ‌ومیر و هزینه‌های سلامت دارد. بر اساس گزارش بانک جهانی در دسامبر سال 2016، آلودگی هوا به‌عنوان کشنده‌ترین نوع آلودگی و چهارمین عامل اصلی مرگ‌ومیر زودرس در سراسر جهان مطرح شده است، به‌نحوی‌که 23 تا 40 درصد مرگ‌ومیرهای زودرس مرتبط با فاکتورهای محیط‌زیستی بوده است و آلودگی هوا به‌تنهایی منجر به هفت میلیون مرگ زودرس شده است. یعنی از هر هشت مرگ در جهان یک مرگ مربوط به آلودگی هوا است. در سال 2013 مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا به‌تنهایی منجر به حدود 225 میلیارد دلار هزینه اقتصادی شده است. مواجهه طولانی‌مدت با آلودگی هوا در سال 2016 منجر به بیش از شش میلیون مرگ‌ومیر شده است که سکته مغزی، حملات قلبی، مشکلات ریوی و سرطان ریه در اکثر این موارد علت مرگ بوده است. آلودگی هوا در کلان‌شهرها و مسئله گردوغبار اصلی‌ترین عامل‌های آلودگی هوا در ایران به شمار می‌روند که مستقیماً امید به زندگی ایران را نشانه رفته است.

دوم آنکه اصلی‌ترین مشخصه اثرات آلودگی بر سلامت توزیع نامتوازن این اثرات در جمعیت است. گفتمان رایج در جامعه این است که «تخریب محیط‌زیست مشکل همگان است»، درحالی‌که تخریب محیط‌زیست مشکل اصلی اقشار فقیر است، کسانی که کمترین میزان پاسخگویی مؤثر به اثرات آلودگی را دارند. این مسئله توسط مطالعات تجربی انجام‌شده در دنیا ثابت ‌شده است. به‌عنوان‌مثال در امریکا مشخص شده است که افراد با سطح سواد پایین دوبرابر بیشتر از افرادی که دارای سطح تحصیلات بالاتری هستند در خطر مرگ مرتبط با ذرات معلق کمتر از 10 میکرون قرار دارند. این تفاوت ریشه در این حقیقت دارد که افرادی که دارای سطح تحصیلات بالاتری دارند نه‌تنها در محیط و شرایط اجتماعی-اقتصادی بهتری زندگی می‌کنند بلکه می‌توانند دسترسی و تجزیه و تحلیل اطلاعات راحت‌تری از اطلاعات برای داشتن زندگی بهتر داشته باشند. بر همین اساس، سرمایه انسانی افراد تعیین‌کننده قرارگیری و یا تحت تأثیر قرارگرفتن اثرات آلودگی است. مشخص‌شده است که آموزش به‌عنوان مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده امید به زندگی قلمداد می‌شود و همین امر دلیلی است که لزوم لحاظ آلودگی و سرمایه انسانی را در مقابله با نابرابری سلامت را تائید می‌کند.

ازآنجاکه بازار ارائه خدمات سلامت در ایران نیازمند مداخله دولت است و دولت موظف به پوشش خدمات برای همه مردم است، لازم است در نگاهی کلان سیاست‌گذاری‌های محیط زیستی بالأخص سیاست‌های مرتبط با آلودگی هوا با دقت بیشتری تدوین شوند. بنابراین، مطالعه درباره نابرابری توزیع آلودگی هوا و اثرات آن می‌تواند اطلاعات دقیق و معتبر درباره نحوه توزیع خدمات سلامت در اختیار برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران سلامت قرار دهد تا با استفاده از آن‌ها در تعیین گروه‌های جمعیتی که کمترین استفاده از این خدمات را دارند، به نحو موثر مداخله شود.

منابع

1. World Health Organization (2006), Preventing Disease through Healthy Environments: Towards an Estimate of the Environmental Burden of Disease.
World Health Organization (2014), "7 Million Premature Deaths Annually Linked to Air Pollution", Media Centre news release, Geneva: http://www.who.int/mediacentre/news/releases/2014/air-pollution/en/ (accessed March 13, 2017).
2. U.S. Department of Health and Human Services (2000), Healthy People 2010: Understanding and Improving Health.
2nd ed. Washington, DC: U.S. Government Printing Office.
3. OECD (2013), Health at a Glance 2013: OECD Indicators, OECD Publishing.
4. Singh, G.K. and Siahpush, M. (2006), "Widening socioeconomic inequalities in US life expectancy, 1980-2000", International Journal of Epidemiology 35, 969–979.
5. Health Effects Institute (2000), Reanalysis of the Harvard Six Cities Study and the American Cancer Society Study of Particulate Air Pollution and Mortality, 1-285.
6. Miech, R., Pampel, F., Kim, J. and Rogers, R.G. (2011), "The enduring association between education and mortality: The role of widening and narrowing disparities", American Sociological Review 76(6), 913–934.
7. Beelen, R., Raaschou-Nielsen, O., Stafoggia, M., Andersen, Z.J., Weinmayr, G., Hoffmann, B., Wolf, K., Samoli, E., Fischer, P., Nieuwenhuijsen, M. and Vineis, P., (2014), "Effects of long-term exposure to air pollution on
natural-cause mortality: an analysis of 22 European cohorts within the multicentre ESCAPE project”, The Lancet 383(9919), 785-795.

تهیه و تنظیم : مجید دکامین/ دکترای اکولوژی گیاهان زراعی دانشگاه محقق اردبیلی

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از شبکه مطالعات سیاست گذاری عمومی NPPS، تاریخ 14 آبان 97، کد مطلب: 182325: www.npps.ir