شعارسال: بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی تنها اثر ثبت جهانی استان اردبیل است که در سال 1389 توجه کارشناسان یونسکو را به خود جلب کرد و به عنوان اثر فاخر معماری و موثر در فرهنگ، تاریخ، سیاست و حتی اقتصاد اردبیل و منطقه آذربایجان به ثبت جهانی رسید.

این اثر فاخر که حاصل سده ها تلاش پادشاهان صفوی است حول محور شخصیت جد سلاطین صفوی یعنی شیخ صفی الدین اردبیلی عارف نامدار قرن هشتم هجری قمری احداث شده است. فردی که اقتدار معنوی اش عامل پایه گذاری بنای تاریخی بود که از آن به عنوان یکی از آثار فاخر حکومت 200 ساله صفویان در کشور یاد می شود.

اثری که بخش های مختلف آن هر یک حاصل تلاش و دسترنج ده ها هنرمند، صنعتگر و حتی اندیشمند است. در تاثیرات این بنای تاریخی همین نکته کافی است که بعدها از دامن خاندان صفوی فردی به نام شاه اسماعیل برخاست و ایران گرفتار در حکومت های ملوک الطوایفی را زیر پرچم اسلام متحد ساخت.

احداث زاویه به سفارش شیخ زاهد گیلانی در نزدیکی اسفریس

به گفته محقق تاریخ اردبیل به سفارش شیخ زاهد گیلانی زاویه ای(مرکز آموزش دینی و محل پذیرایی مستمندان و درویشان) توسط شیخ صفی الدین اردبیلی مرید وی در اردبیل احداث می شود که مقدمه شکل گیری مجموعه جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی است.

حسن یوسفی تصریح کرد: از همان زمان به گواه اسناد تاریخی، اردبیل وارد مرحله نوینی در پیشرفت های فرهنگی و اجتماعی شده و تفکر جدید به فراسوی مرزهای فرهنگی ایران، قفقاز، آناتولی و شام نیز رسید و طرفداران بی شماری را پیرامون خود گرد آورد.

وی با بیان اینکه اولین و موثرترین تحولات ساختمانی در زمان حیات صدرالدین موسی فرزند شیخ صفی الدین اردبیلی پیرامون این بنا شکل گرفته است، ادامه داد: همچنین در طول حکومت شهریاران صفوی بخش های مختلفی به این بنا اضافه شده است.

به گفته کارشناس باستان شناسی زاویه شیخ صفی الدین اردبیلی در نزدیکی دروازه شمالی شهر یعنی درب اسفریس، مهمترین و معروف ترین دروازه شهر و به عبارتی در بهترین نقطه شهر اردبیل طراحی و ساخته شد

یوسفی تاکید کرد: برای رسیدن به مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی و مقبره شاه اسماعیل صفوی باید هشت درگاه و باب و هفت منزل یا مرحله که منتسب به مراحل طریقت در عرفان است، طی شود.

هیبت منسجم یک نهاد اجتماعی مذهبی و خیرخواهانه

شکل گیری مجموعه شیخ صفی الدین که بعدها محل دفن وی و تنی چند از بزرگان و شاهان صفوی شد از احداث یک زاویه کلید خورده است.

با این وجود بعدها با الحاق بخش های مختلف زاویه شیخ به یک نهاد اجتماعی، مذهبی و خیرخواهانه تبدیل شده و نقش اساسی در ترویج شیعه امامیه یا دوازده امامی را برعهده گرفته است.

نویسنده کتاب «روضه آفاق» در خصوص اهمیت این بنای تاریخی تصریح کرد: با توسعه فعالیت طریقت صفوی و گسترش آن نوادگان شیخ صفی الدین اردبیلی به ویژه صدر الدین موسی اردبیلی و نوه او خواجه علی سیاهپوش، زاویه شیخ صفی الدین اردبیلی به محل امن و کانون اصلی نجات جان انسان ها تبدیل شد.

ملکه گلمغانی زاده در این خصوص تصریح کرد: به عبارتی هسته اصلی بنیاد معماری مجموعه مذهبی شیخ صفی الدین از اوایل قرن هشت هجری با احداث زاویه و فضاهای مسکونی توسط شیخ صفی الدین آغاز شد و در زمان حاکمان صفوی به هیبت یک مجموعه منسجم مذهبی و زیارتی مطرح گردید.

او افزود: در طول حکومت شهریاران صفوی بخش های مختلفی از جمله فضاهای آموزشی و تربیتی از جمله مسجد، مدرسه، دارالحدیث، دارالحفاظ، خانقاه یا خلوت سرا احداث شده است.

محقق تاریخ دوره صفوی در اردبیل متذکر شد: همچنین فضاهای معیشتی از جمله آشپزخانه، نانوایی، خانه های متعلق به خاندان سلسله صفوی، آسیاب، مغازه ها، کاروان سرا و فضاهای خدماتی شامل شربتخانه، شفاخانه، رختشویخانه، عصارخانه، حمام های وقفی چهارگانه بیش از چهار سده توانسته است کلیه نیازهای جسمانی و روحی مخاطبان و طالبان خویش را برآورده سازد.

مشارکت پادشاهان صفوی با هدف ارض ارادت به شیخ

آنچه از اظهارات مورخان و محققان مشهود است، مجموعه جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی در واقع در یک معماری فاخر محدود نمانده و این بنای تاریخی نقش بی بدیل در شکل گیری فرهنگ و تاریخ این شهر و به تبع مناطق پیرامون آن ایفا کرده است تا جایی که اقدامات شاه طهماسب، شاه عباس و سایر پادشاهان صفوی در احداث و الحاق بخش های مختلف به این بنای تاریخی قابل توجه بوده و به شکوه آن افزوده است.

کارشناس باستان شناسی در این خصوص تصریح کرد: به عنوان مثال وجود هشت در از دروازه عالی قاپو تا مزار شیخ تاکید بر هشت مرحله بهشت که مراتب طریقت صفوی در رسیدن به حق را بیان می کند، است.

به گفته یوسفی در طول سده ها شاهان صفوی با اضافه کردن بخش های مختلف به بنای اولیه نه تنها ارادت خود به طریقت صفوی را به اثبات رسانده اند بلکه منجر به تداوم و پایداری آن شده اند.

وی معتقد است تاثیرگذاری این بنای تاریخی در مرزهای ایران متوقف نمانده و به هند، ترکیه، قزاقستان و ازبکستان نیز رسیده است.بطوریکه عمارت چینی خانه که در واقع خلوت سرای عمومی و مدرس شیخ صفی الدین محسوب می شد، در زمان شاه عباس کبیر با تغییر کارکرد مواجه شد و از شاهکارهای مهندسی شیخ بهایی است.

یوسفی اضافه کرد: بعد از احداث این بنای فاخر چینی آلات اهدایی با مهر شاه عباس اول ممهور شده و به آن انتقال یافت.

ذوق هنرمندان معماری متبلور در بخش های مختلف بنا

اوج هنر و معماری عهد صفوی به اعتراف خود مورخان و محققان در مجموعه جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی متبلور شده است تا جایی که بازدید کوتاه از این بنای تاریخی نشان می دهد، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی مجموعه کامل از انواع هنرهای خوشنویسی، نقاشی، کاشی کاری، مقرنس کاری و... در معماری فاخری است که گذشت سده ها نیز نتواسته منجر به تخریب این بنا شود.

تزئینات کتیبهای و غیر کتیبهای در این بنای تاریخی خود گواه نظم، دقت و هدفمندی سازندگان آن است که همگی به دنبال ترویج اندیشه والای شیخ صفی و طریق عرفانی وی بودند تا جایی که آیات مندرج با فضاهای معماری و انتخاب کلمات مقدس از انس عمیق خالقان اثر با قرآن کریم حکایت دارد.

مشاور باستان شناسی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان معتقد است در این بنای تاریخی کتیبه های اسلامی به صورت کارهای هنری درآمده و در هر بخش از بنا تناسبی بین کاربری و آیات و نقوش معماری دیده می شود.

یوسفی با تاکید به اینکه آیات منتخب به کار رفته در کاشی کاری ها متناسب با طریقت شیخ صفی است، اضافه کرد: حتی شکل و فرم معماری سایر بخش ها نیز به نوعی بیانگر تفکر خاص اجتماعی و مذهبی است.

وی با اشاره به تزئینات مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی معروف به گنبد الله الله اضافه کرد: اعتقاد راسخ به حاکمیت خدایی واحد در جهان در این بنای تاریخی متبلور شده است.

محقق تاریخ اردبیل اضافه کرد: همچنین تزئینات آرامگاه محی الدین محمد معروف به حرم خانه، آرامگاه شاه اسماعیل اول معروف به حضرت خطایی، تالار دارالحفاظ یا قندیلخانه، ایوان شاه نشین، جنت سرا، چله خانه ها، قبرستان و چینی خانه گواه تفکری است که شاهان صفوی به وسع خود در تداوم آن کوشیده اند.

وصیت شیخ در حفظ سفره فقرا

آنچه در پس سال ها تخریب بخش هایی از بنا توسط حکومت های دیگر و غارت اموال آن از شکوه این بنای تاریخی باقی مانده همچنان گواهی بر وجود اثر فاخری است که توانسته سرمنشا تحولات عظیم در کشور باشد.

اردبیل که در میان شهرهای ایران لقب دارالارشاد یعنی محل ارشاد و هدایت داشت، توسط تیمور لنگ به شهر دارالامان نیز معروف شد و بعدها شاه عباس طی فرمانی بر دارالامانی آن تاکید کرد.

بنای مزار شیخ صفی الدین اردبیلی به حدی از حرمت و اقتدار برخوردار بوده که از محل موقوفات آن روزانه نذوراتی به نیازمندان اعطا می شده است؛ نذری که خود حاوی پیام اخلاقی است و خیرخواهی مذهبی را که بر اساس حق و راستی بنا شده تداعی می کند.این موضوع به حدی برای شیخ صفی الدین اردبیلی حائز اهمیت بوده که در وصیت خود دو خواسته را مطرح می کند.

قسمت اول وصیت در اصل انتصاب نایب و جانشین برای تولیت و ساماندهی زاویه اردبیل و تداوم توسعه اسلام است و در بند دوم وصیت شیخ به فرزندان خود به محافظت سفره فقرا و خدمت ضعفا پرداخته است.

طریقت شیخ صفی چنان که ذکر آن رفت همچنان طرفداران متعددی در اقصی نقاط جهان دارد تا جایی که زیارت مزار این شیخ نامدار آرزوی علویان جهان است و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از مقاصد سفر صدها علوی در طول سال محسوب می‌شود.

مطابق آمارهای احصا شده از سوی اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در صدر بازدید گردشگران داخلی و به ویژه خارجی قرار دارد.

آوازه کلاس درس شیخ صفی الدین اردبیلی در آفاق طنین انداز شده و امروز حفظ این بنای تاریخی وظیفه و تکلیفی سنگین است.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از خبرگزاری تسنیم، تاریخ انتشار: 12آذر1397 ، کدخبر: 1888976: www.tasnimnews.com