۱. جنبهٔ تاریخی طومار

در ابتدا لازم است اشاره شود بهره‌برداری از آب زاینده‌رود برای مصارف کشاورزی دارای قدمت زیادی است. با توجه به اینکه در حوضهٔ زاینده‌رود به کانال‌های منشعب‌شده از رودخانه «مادی» گفته می‌شود عده‌ای معتقدند سابقهٔ بهره‌برداری از زاینده‌رود برای مصارف کشاورزی به دوران حکومت مادها برمی‌گردد. با بررسی اسامی مادی‌ها و انهار موجود در حوضهٔ زاینده‌رود نیز ملاحظه می‌گردد اسامی اکثر این مادی‌ها و انهار فارسی و قدیمی بوده و کمتر در بین آنها اسامی عربی و اسامی جدید وجود دارد. برای مثال در منطقه شرق اصفهان نام یکی از انهار «یَسنا» (یکی از فصول اوستا) است. در ارتباط با دستورالعمل تقسیم آب زاینده‌رود بین حقابه‌داران و یا همان طومار شیخ بهایی لازم است اشاره شود در حال حاضر دو نسخه از این طومار، یکی به‌صورت دست‌نویس و دیگری به‌صورت تایپی موجود است که ظاهراً از روی یکدیگر بازنویسی شده و اختلافی با یکدیگر ندارند. در شکل زیر، تصویر صفحه اول هر دو نسخه نشان داده شده است.

در صفحه روی جلد نسخه تایپی که توسط چاپخانه راه نجات اصفهان چاپ شده اشاره گردیده رونوشت این طومار برابر با طوماری است که در موقع انتقال دایره آبیاری از استانداری استان دهم(۱) به این اداره (اداره کشاورزی استان دهم) تحویل گردیده و فعلاً اصول آن مورد عمل در شیوهٔ تقسیم آب زاینده‌رود بین حقابه‌داران است و در انتهای این نسخه (شکل زیر) چنین آمده است که سواد (رونوشت) طوماری است که از اداره مالیه اصفهان در ضمن نمره ۹۲۰۰ فرستاده‌اند و برای ضبط در دایره ثبت اسناد و املاک اصفهان داده می‌شود (کاظم سمیعی ۱۳۰۷/۸/۴).

لازم به ذکر است طومار شیخ بهایی دارای مقدمه است و در این مقدمه که ذیل آن جمله تحریراً فی شهر رجب المرجب ۹۲۳ قمری آورده شده (برابر با سال ۸۹۶ شمسی یعنی ۵۰۱ سال قبل) به دو نکته اشاره شده. اول اینکه بعضی اختلاف در قراء(۲) و سهام رودخانه مبارکه زاینده‌رود اصفهان بهم رسیده است(۳) و دوم اینکه از قدیم چنان قرار بوده که خدمت میرابی رودخانه مبارکه در عهده یک نفر از کدخدایان معتبر و معتمدی از بلوک مذکور (بلوک‌جی) بوده الحال نیز به همان دستور معمول دارند. به همین دلیل چنین استنباط می‌گردد که قدمت این دستورالعمل بسیار بیشتر از پانصد سال و شاید به بیش از یک و یا حتی دو هزار سال برسد. ابن رسته در کتاب الاعلاق النفسیه آن را به زمان اردشیر بابکان نسبت داده است. در این مقدمه واژه‌هایی مثل طومار، حقابه و میرابی به کار برده شده که همچنان در حوزه زاینده‌رود کاربرد آنها معمول است و دارای بار حقوقی است. منظور از میراب مدیر بهره‌برداری رودخانه و منظور از میرابی هزینه‌هایی است که هر کدام از حقابه‌بران باید برای اجرای طومار و انتقال و تقسیم و توزیع حقابه بپردازند.

۲. جنبهٔ حقوقی طومار

در قوانینی که چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب در مراجع قانونی از جمله در مجالس شورای ملی، هیئت وزیران و مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده است به جنبه‌های حقوقی حقابه اشاره شده که در ادامه به‌اختصار و به ترتیب تاریخ تصویب آنها تشریح می‌شود.

- قانون مدنی

جلد اول قانون مدنی مشتمل بر ۹۵۵ ماده در دوره ششم قانون‌گذاری مجلس شورای ملی در تاریخ ۱۳۰۷/۲/۱۸ به تصویب رسیده است. گرچه در این قانون مستقیماً به حقابه اشاره نشده ولی بعضی از مواد این قانون بدون ارتباط با موضوع حقابه نیست. مواد ۱۵۶ الی ۱۵۹ قانون مدنی به نحوهٔ بهره‌برداری از آب رودخانه‌ها و نهرها اشاره کرده است. از جمله در ماده ۱۵۸ این قانون آمده است هر گاه تاریخ احیای اراضی اطراف رودخانه مختلف باشد زمینی که احیای آن مقدم بوده است در آب نیز مقدم می‌شود بر زمینِ متأخر در احیا گرچه پایین‌تر از آن باشد و در ماده ۱۵۹ آمده است هر گاه کسی بخواهد جدیداً زمینی در اطراف رودخانه احیا کند اگر آب رودخانه زیاد باشد و برای صاحبان اراضی سابقه تضییقی نباشد می‌تواند از آب رودخانه زمین را مشروب کند و الّا حق بردن آب ندارد اگرچه زمین او بالاتر از سایر اراضی باشد.

- مصوبه مورخ ۱۳۳۳/۲/۲۹ هیئت وزیران در خصوص الحاق آب رودخانه کوهرنگ به زاینده‌رود

متعاقب الحاق آب رودخانه کوهرنگ (توسط تونل اول کوهرنگ) به زاینده‌رود، هیئت وزیران در تاریخ ۱۳۳۳/۲/۲۹ مقرراتی را در هفت ماده به تصویب می‌رساند. از جمله در ماده ۲ این مقررات چنین آمده است که برای حفظ اصول طومار که فعلاً ملاک تقسیم آب رودخانه زاینده‌رود است آب کوهرنگ نیز بطریق مذکور در طومار به ۳۳ سهم تقسیم می‌شود. لازم به ذکر است بر اساس طومار شیخ بهایی، آب زاینده‌رود به ۳۳ سهم تقسیم می‌شود و احتمالاً احداث پل الله‌وردی‌خان با ۳۳ دهانه که بعداً به سی‌وسه‌پل مشهور شد متأثر از ۳۳ سهم آب زاینده‌رود باشد. همچنین به استناد این مصوبه از سال ۱۳۳۳ به مدت سی سال بابت هزینه‌های الحاق آب کوهرنگ به زاینده‌رود مبلغی تحت عنوان کوهرنگی به همراه هزینهٔ میرابی توسط سازمان آب منطقه‌ای اصفهان از حقابه‌داران دریافت و در ازای دریافت این مبالغ، رسید به آنها داده شده که در شکل زیر تصویر یک نسخه از رسیدها آورده شده است. بعد از سپری شدن مدت سی سال (سال ۱۳۶۳) همچنان از حقابه‌داران هزینه میرابی اخذ شده است.

- قانون آب و نحوه ملی شدن آن مصوب ۱۳۴۷/۴/۲۷ مجلس شورای ملی

در ماده یک این قانون آمده است کلیه آب‌های جاری در رودخانه و انهار طبیعی و ... ثروت ملی محسوب و متعلق به عموم است و مسئولیت حفظ و بهره‌برداری این ثروت ملی و ادارهٔ تأسیسات توسعه منابع آب به وزارت آب و برق محول می‌شود. در ماده سه این قانون نیز آمده است حقابه عبارت از حق مصرف آبی است که در دفاتر جزء جمع یا اسناد مالکیت یا حکم دادگاه یا مدارک قانونی دیگر قبل از تصویب این قانون به نفع مالک آن تعیین شده باشد. مسلماً طومار شیخ بهایی مصداق ماده سه این قانون محسوب می‌شود.

- قانون تأسیس وزارت نیرو مصوب ۱۳۵۳/۱۱/۲۸

در بند م ماده یک این قانون اجرای قانون آب و نحوه ملی شدن آن جزو وظایف وزارت نیرو اعلام شده است.

- اصل چهل‌وپنجم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

در این اصل آمده است رودخانه‌ها و سایر آب‌های عمومی در اختیار حکومت اسلامی است تا بر طبق مصالح عامه نسبت به آنها عمل نماید. تفصیل و ترتیب استفاده از هر یک را قانون تعیین می‌کند.

- قانون توزیع عادلانه آب مصوب ۱۳۶۱/۱۲/۱۶ مجلس شورای اسلامی

در ماده یک این قانون آمده است بر اساس اصل ۴۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، آب‌های دریاها و آب‌های جاری در رودها و انهار طبیعی و ... از مشترکات بوده و در اختیار حکومت اسلامی است و طبق مصالح عامه از آنها بهره‌برداری می‌شود. مسئولیت حفظ و اجازه و نظارت بر بهره‌برداری از آنها به دولت محول می‌شود. در تبصره یک ماده ۱۸ این قانون نیز آمده است حقابه عبارت از حق مصرف آبی است که در دفاتر جزء جمع قدیم یا اسناد مالکیت یا حکم دادگاه یا مدارک قانونی دیگر قبل از تصویب این قانون برای ملک یا مالک آن تعیین شده باشد (این تبصره عیناً مشابه ماده ۳ قانون آب و نحوهٔ ملی‌شدن آن مصوب ۱۳۴۷/۴/۲۷ است).

- دریافت میرابی از حقابه‌داران زاینده‌رود توسط سازمان آب منطقه‌ای اصفهان

همان‌گونه که قبلاً اشاره شد به هزینه‌هایی که بابت اجرای طومار و تقسیم و توزیع آب زاینده‌رود از حقابه‌داران اخذ می‌گردد میرابی گفته می‌شود. طی سال‌های متمادی گذشته نیز سازمان آب منطقه‌ای اصفهان از حقابه‌داران میرابی را دریافت نموده و در ازای آن رسید دریافت میرابی به کشاورزان تحویل داده است. اتفاقاً شرکتِ مسئولِ بهره‌برداری از زاینده‌رود که در حال حاضر مسئولیت تقسیم و توزیع آب بین حقابه‌داران را بر عهده دارد، شرکت میراب زاینده‌رود است. واژه‌های میراب و میرابی از متن طومار اقتباس شده‌است.

۳- جامع‌بودن طومار

رودخانه زاینده‌رود از معدود رودخانه‌هایی است که برای قرون متمادی بر اساس دستورالعملی جامع مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. جامع‌بودن این دستورالعمل به این لحاظ است که در آن کلیه پارامترهای موثر در مدیریت و بهره‌برداری از منابع آب از جمله زمان تحویل آب، میزان جریان، الگوی کشت، انعطاف‌پذیری نحوهٔ تحویل آب (به این معنا که امکان تحویل پیوستهٔ آب در زمان پرآبی و امکان تحویل نوبتی آب در زمان کم‌آبی فراهم باشد) و بالأخره مشارکت بهره‌برداران چه به‌لحاظ حضور فیزیکی و چه به‌لحاظ پرداخت هزینه‌های بهره‌برداری مد نظر قرار گرفته است.

پانوشت‌ها

۱- در گذشته به استان اصفهان، استان دهم گفته می‌شد.

۲- قراء جمع قریه (به‌معنی روستا) است.

۳- «بهم رسیده است» یعنی «اتفاق افتاده است».

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از وبسایت ان پی پی اس، تاریخ 12 دی 97، کد مطلب: 182365:www.npps.ir