شعارسال: حفظ خاک برای تأمین امنیت غذایی کشور از اهمیت بالایی برخوردار است. در دنیا بیش از هرچیز به موضوع حفاظت از منابع پایه همچون خاک، آب و هوا پرداخته می‌شود؛ زیرا مطالعات نشان می‌دهد که سرعت فرسایش، آلودگی و تخریب خاک سریع‌تر از تجدید آن است؛ به‌طوری‌که برای تشکیل یک سانتی‌متر خاک به‌طور متوسط بیش از ۵۰۰ سال زمان نیاز است. در واقع فرسایش فرآیند نابودی تدریجی یک ماده ‌است که فرسودگی و از بین رفتن مداوم را در پی دارد و خاک سطح زمین توسط آب یا باد از بستر خود جدا شده و به کمک یک عامل انتقال‌دهنده به مکانی دیگر منتقل می‌شود.

بر اساس یافته‌های ایستگاه‌های رسوب‌سنجی، سالانه 7/16 تن خاک در هر یک هکتار مورد فرسایش قرار می‌گیرد، در حالی که متوسط جهانی آن 5/2 تن در هکتار است. ایران، کشوری در جنوب غربی آسیا و در منطقه خاورمیانه است که از شمال با جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ترکمنستان، از شرق با افغانستان و پاکستان و از غرب با ترکیه و عراق همسایه است و همچنین از شمال به دریای خزر (کاسپین) و از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان محدود می‌شود که دو منطقه نخست از مناطق مهم استخراج نفت و گاز در جهان به شمار می‌رود. کل منابع طبیعی ایران 3/134 میلیون هکتار است که 83/82 درصد از مساحت کل کشور را شامل می‌شود؛ بنابراین مساحت جنگل‌های کشور حدود 14، مراتع 84 و بیابان‌ها 32 میلیون هکتار محاسبه شده است.

کمبود بارندگی‌ها به میزان یک سوم متوسط جهانی بارش‌ها، تبخیر سه برابری منابع آب نسبت به میانگین جهانی و تغییر کاربری‌ها از دیگر معضلاتی است که آب و خاک کشورما را تهدید می‌کند. ایران درحالی با معضل محدودیت منابع آبی و فرسایش سه برابری خاک نسبت به سایر کشورها جهان روبه‌روست که به اعتقاد کارشناسان حفاظت از خاک، پایه نگهداشت منابع آبی محسوب می‌شود. خاک یکی از مهم‌ترین منابع طبیعی هر کشور است که فرسایش آن نه تنها سبب فقر خاک و متروک شدن مزارع می‌شود، بلکه می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری را به جا بگذارد؛ زیرا با رسوب مواد در آبراهه‌ها، مخازن سدها، بنادر و کاهش ظرفیت آبگیری آن‌ها نیز زیان‌های فراوانی را سبب می‌شود. استفاده نادرست از عرصه‌های منابع طبیعی، کشاورزی ناصحیح در دیمزارها و اراضی شیبدار، نحوه شخم‌زنی، بهره‌برداری نادرست از معادن، جاده‌سازی‌ها و سدسازی‌های اشتباه، شوری و آلودگی، تغییر کاربری، وجود کربن، زمین لغزش در اثر جابه‌جایی خاک معادن، رعایت نکردن اصولی ابنیه‌ها و ساخت و ساز‌های عمرانی، فشار دام در مراتع و از بین بردن پوشش گیاهی از عوامل مهم در تشدید فرسایش خاک است که حتی در برخی حوضه‌ها همچون کارون، کرخه و سفید رود متفاوت از سایر مناطق دیگر بیش‌تر است. گفته‌ها حاکی از آن است که در سال‌های اخیر برای سدسازی‌ها در کشور هزینه‌های زیادی صرف شده تا جایی که هزینه ساخت یک سد با کل اعتبارات سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور ظرف دو سال برابری می‌کند که رقم قابل توجهی است. همچنین سالانه علاوه بر تبخیر آب، حدود 200 میلیون مترمکعب از مخازن سدها با رسوب پر می‌شود، در حالی که ساخت سد برای ذخیره‌سازی آب است. البته اکثر کشورهای جهان با این مشکل روبه‌رو هستند، اما اهمیت موضوع برای ایران که با مشکل کمبود آب و فرسایش بالای خاک مواجه است، بیش‌تر احساس می‌شود، زیرا به همراه آب و خاک بخش قابل توجه منابع ملی و سرمایه‌های کشور از دست می‌رود. برای حفظ خاک در بحث اکوسیستم تثبیت پوشش گیاهی و حفظ آب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا وقتی خاک را از دست می‌دهیم، دیگر مخازن زیرزمینی از آب پر نمی‌شود و آب به سرعت از دسترس خارج می‌شود و دیگر محلی برای نگهداری آب وجود ندارد، بنابراین کوچک‌ترین بارندگی به سرعت تبدیل به سیل می‌شود که خسارت‌های جبران‌ناپذیر دیگری را پدید می‌آورد. این بدان معناست که اگر بخواهیم آب داشته باشیم، باید بتوانیم خاک را به عنوان بستر نگهداری آن حفظ کنیم. معضل دیگر ناشی از فرسایش خاک، پدیده فروچاله‌ها است که کشاورزی و حیات را به خطر می‌اندازد، زیرا با وجود افزایش بارندگی‌ها، دیگر امکان احیای اراضی وجود نخواهد داشت. خاک حاصلخیز کشاورزی از منابع پایه، ذخایر طبیعی و استراتژیک کشور است که خروج این منبع تجدید ناپذیر از کشور علاوه بر پیامدهای زیست‌محیطی، ضربه‌ای سخت به بخش کشاورزی و امنیت غذایی است و می‌تواند در آینده منافع ملی کشور را با مخاطرات جدی مواجه سازد.

با وجود مشکلات عدیده کشور در بحث فرسایش خاک که با پدیده ریزگردها در مناطق جنوبی کشور مواجهیم، با معضل خروج خاک حاصلخیز از کشور و قاچاق نیز روبه‌رو هستیم، زیرا منع قانونی برای صادرات و خروج خاک از کشور وجود ندارد. آمار گمرک جمهوری اسلامی نیز نشان می‌دهد که خاک حاصلخیز از مبادی قانونی خارج نمی‌شود، اما پیش از ارائه لایحه حفاظت از خاک، خروج قاچاقی خاک از کشور وجود داشت، زیرا حدود پنج سال پیش معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی وقت در نامه‌ای به گمرک جمهوری اسلامی ایران خواستار ممنوعیت خروج خاک از کشور شده بود. کشور ما دارای خاک‌های معدنی است؛ همانند خاک‌های رنگی در جزیره هرمز که خروج آن‌ها از کشور به وزارت صنعت، معدن و تجارت مربوط می‌شود و احتمال آن می‌رود که از مبادی رسمی کشور خارج شود، اما با این وجود حتی اگر خاک معدنی هم که باشد، به نظر می‌رسد خروج آن به معنای خروج منابع طبیعی و خاک‌فروشی است. البته برخی کارشناسان براین باورند که اگر فرض کنیم حتی سالی یک میلیون تن خاک به صورت قاچاق از کشور خارج می‌شود، در مقایسه با معضل فرسایش خاک مقدار ناچیزی است.

این درحالی است که آزمایش‌های خاک ما نشان می‌دهد که به‌طور معمول خاک حاصلخیز و مواد آلی کمی داریم و از این رو خاک کشور به حفاظت و مدیریت نیاز دارد تا قدرت باردهی و حاصلخیزی آن افزایش یابد. به همین منظور مطالعات محققان نشان می‌دهد که عملیات آبخیزداری تنها راهکار کنترل فرسایش خاک است تا فرسایش‌های ناشی از سیل و رسوبات و باد کاهش یابد که همه این‌ها نیازمند منابع مالی متناسب است، زیرا اگر آبخیزداری جدی گرفته نشود، هر مدلی را برای حفظ آب اجرا کنیم، با چالش مدیریتی مواجه خواهیم شد. بنابراین به دلیل اهمیت موضوع آبخیزداری در کشور امسال مبلغ 700 میلیارد تومان از محل صندوق توسعه ملی برای توسعه این طرح پیش بینی شده که حدود 270 تا 280 میلیارد تومان از این منابع با توزیع استانی برای جلوگیری از فرسایش و رسوب خاک و جاری شدن سیل در کشور هزینه خواهد شد.

اکنون با مشکل بی‌توجهی به موضوع آبخیزداری در کشور روبرو هستیم، زیرا باید منابع بیش‌تری را برای موضوع کنترل فرسایش رسوب و مدیریت آب هزینه کنیم. در واقع به دلیل اهمیت خاک و تبیین جایگاه آن در بین افکار عمومی، علاوه بر تأیید نهایی لایحه حفاظت از خاک در شورای نگهبان آن هم پس از 12 سال، به تازگی اداره کل دفتر خاک وزارت جهاد کشاورزی با هدف ارائه خدمات تخصصی و مهندسی کشاورزی فعالیت خود را آغاز کرد که می‌تواند حساسیت مسئولان و مردم را در پی داشته باشد. کشاورزی کشور نیازمند اصلاح و مدیریت صحیح است. اکنون مناطق مختلف کشور ما دارای خاک‌های آلی، متوسط و حتی نامرغوب است که کیفی‌ترین خاک‌ها به مناطق شمالی، زاگرس و البرز مربوط می‌شود. ابلاغ قانون حفاظت از خاک که در انتظار تأیید شورای نگهبان است، می‌تواند به سدی در مقابل تغییرات اقلیمی، پیدایش فروچاله‌ها، بحران منابع آبی، تغییر کاربری، فرسایش، آلودگی و حتی قاچاق خاک تبدیل شود.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار:17فروردین1398 ، کدخبر: 64825: www.sabzineh.org