شعارسال: چالش بر سر دخالت «نفتی‌ها» در آبگیری هورالعظیم، دوباره بالا گرفته است. دوستداران محیط‌زیست، شرکت‌های نفتی فعال در تالاب مرزی هورالعظیم در خوزستان را مانع آبگیری این تالاب در سیلاب اخیر رودخانه کرخه می‌دانند. مسئولان اما این ادعا را رد می‌کنند. آخرین‌بار سه‌سال پیش و در جریان سیل رودخانه کرخه بود که فعالان محیط‌زیست، معصومه ابتکار، رئیس وقت سازمان حفاظت محیط‌زیست، را متهم کردند که از آبگیری هورالعظیم آمار نادرست می‌دهد، اتهامی که ابتکار با تکیه بر تصاویر ماهواره‌ای از هور رد کرد.

اگرچه سیلاب جان دوباره به هورالعظیم داده است؛ اما فعالان محیط‌زیست دوباره با انتشار ویدیوهایی از هورالعظیم می‌گویند که بخش‌های وسیعی از آن هنوز خشک است. آن‌ها لوله‌ها و تأسیسات نفتی را به تصویر می‌کشند که در اطراف آن آبی به چشم نمی‌خورد و کاملاً بیابانی است. انتقاد آن‌ها متوجه مسئولانی است که سیلاب کرخه را راهی مزارع مردم در هویزه و دشت آزادگان کردند، اما از پس شرکت‌های نفتی برنیامدند تا این قسمت از تالاب را آبگیری کنند.

ناصر عبیات، فعال محیط‌زیست، می‌گوید: این تصاویر مربوط به روستای «ظهیریه»، در نزدیکی حوضچه‌های چهار و پنج هورالعظیم قرار دارد و در این محل مساحت قسمت‌های خشک تالاب، بسیار زیاد است. وی می‌افزاید: تأسیسات شرکت نفتی آزادگان جنوبی در این منطقه قرار دارد و برای جلوگیری از آسیب به آن‌هاست که این‌جا خشک مانده است؛ این تأسیسات نفتی محصول قراردادهای گذشته با چینی‌هاست که برای اکتشاف و استخراج نفت، هورالعظیم را خشک کرده و به یکی از کانون‌های گردوغبار تبدیل کردند. به اعتقاد وی، با وجود آب زیادی که در نتیجه سیلاب کرخه به هورالعظیم وارد شده، قسمت‌های زیادی از حوضچه‌های چهار و پنج، آبگیری نشده که دلیل آن ممانعت شرکت‌های نفتی از آبگیری این محل‌ها برای جلوگیری از آسیب رسیدن به تأسیسات نفتی است. عبیات از جاده‌سازی‌ها در درون هور نیز انتقاد می‌کند و می‌گوید: در هیچ جای دنیا تالاب که یک زیستگاه با ارزش است را با جاده‌های عریض به پنج حوضچه (مخزن) تبدیل نمی‌کنند. این فعال محیط‌زیست همچنین تصریح می‌کند: ما نقشه فعلی و مصوب هورالعظیم را قبول نداریم، این نقشه قسمت‌های زیادی را که به‌صورت تاریخی جزو هور بوده، به حساب نیاورده است، به‌طور نمونه اراضی شمال تالاب که اکنون به پایانه چذابه تبدیل شده و روستاهای المحیره، مچریه، کسر، سیدیه، چذابه، شط العبیاوی و خرابه همچنین در جنوب تا روستاهای لولیه، شمشیه تا طلاییه و بعد از آن جزئی از هورالعظیم به‌شمار می‌آیند که اکنون در نقشه نیستند.

هور، سد، نفت

هورالعظیم، بازمانده تالاب‌های بین‌النهرین و یکی از بزرگ‌ترین تالاب‌های خوزستان، در جنوب‌غربی کشور است که یک‌سوم آن در ایران و دو سوم آن در عراق قرار دارد. هورالعظیم در ایران 125 هزار هکتار وسعت دارد. چذابه در شمال، طلاییه در جنوب، جاده باکری در شرق و دایک مرزی در غرب، تالاب را محصور کرده‌اند. جاده‌های اصلی نظامی که در زمان جنگ و بعد از آن ساخته شدند هورالعظیم را به پنج حوضچه (مخزن) تقسیم کرده‌اند. جاده امام رضا؛ جاده شط‌علی؛ جاده همت و جاده سیدالشهدا مرز بین این حوضچه‌ها هستند. بعد از ساختن سد کرخه در ایران و انحراف رود دجله در عراق که منجر به خشکی بخش‌های وسیعی از تالاب و اخطار برنامه محیط‌زیست سازمان ملل به این دو کشور شده بود، ضربه دیگری در سال 87 بر پیکره هور وارد شد. با واگذاری هشت‌هزار هکتار از اراضی تالابی، پای وزارت نفت به هورالعظیم باز شد. خشکاندن بخش‌های عظیمی از هور، آلودگی، آتش زدن نیزارها، تخلیه پسماند و جاده‌سازی، ارمغان نفت برای هورالعظیم بوده است. رهاسازی آب در بخش‌های خشک تالاب در یک‌دهه گذشته همیشه یکی از مطالبات فعالان محیط‌زیست بود که با مخالفت نفتی‌ها محقق نمی‌شد تا این‌که در سال 94 استاندار وقت به تخلفات گسترده زیست‌محیطی شرکت‌های نفتی ورود کرد. بعد از آن بود که با آمدن سیلاب سال 95 رودخانه کرخه، تعدادی از کالورت‌های (زیرآب‌گذرهای) جاده‌ها بازگشایی شد تا آب در هور پخش شود. تابستان گذشته باز هم هورالعظیم سهمی از آب نداشت، به‌طوری‌که بیش از چهار ماه در آتش سوخت و دودش به چشم خوزستانی‌ها رفت. از زمستان پارسال اما با سیلابی شدن کرخه، هورالعظیم به روزهای طلایی خود نزدیک شده است. وزیر نیرو گفته است بیش از 90 درصد هورالعظیم اکنون آبگیری شده است. مساله‌ای که واکنش فعالان محیط‌زیست را به‌دنبال داشته است.

بلندی‌های هور

مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان با بیان این‌که هم‌اکنون بخش عمده هورالعظیم آبگیری شده، می‌گوید: درحال‌حاضر هورالعظیم به‌طور متوسط بیش از 85 درصد آب دارد، در حوضچه‌های یک و دو و سه هورالعظیم 95 تا 100 درصد، حوضچه شماره چهار در حدود 80 درصد و حوضچه شماره پنج نیز در حدود 50 تا 60 درصد آب وجود دارد. احمدرضا لاهیجان‌زاده ممانعت شرکت نفت از آبگیری هورالعظیم را رد می‌کند و می‌گوید: قسمت‌های خشک تالاب در حوضچه شماره پنج، مناطقی است که به‌دلیل شرایط هور ازجمله مرتفع بودن و داشتن شیب معکوس تاکنون امکان آبگیری نداشته و با افزایش ورودی به تالاب این بخش‌ها نیز آبدار می‌شود. وی که با حفظ سمت، اکنون معاون دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور است، می‌افزاید: آبگیری نشدن بخش‌هایی از تالاب به شرکت‌های نفتی ارتباطی ندارد و با وارد شدن سیلاب‌های کرخه، در حال حاضر بسیاری از تأسیسات نفتی، مجبور شده‌اند که در زیر یا در محاصره آب قرار گیرند. لاهیجان‌زاده با اشاره به ایجاد شکاف 100 متری در جاده سیدالشهدا (حائل حوضچه‌های چهار و پنج) اظهار امیدواری می‌کند با افزایش سیلاب ورودی، بخش‌های خشک حوضچه شماره پنج نیز به‌خوبی آبگیری شود. وی افزود: حوضچه شماره پنج تالاب به‌عنوان زون حفاظت تالاب می‌تواند نقش داشته باشد؛ اما شرایط آبگیری آن مانند حوضچه‌های یک، دو و سه نیست، این بخش در دهه‌های گذشته نیز کم‌تر آبگیری شده؛ به‌طوری‌که در 40 سال اخیر تنها در سیلاب‌های سال‌های 1354 و 1373 آبدار شده است، با این حال این منطقه جزئی از نقشه هور است. لاهیجان‌زاده هدف محیط‌زیست را آب‌رسانی به همه تالاب عنوان می‌کند و می‌افزاید: از زمان آغاز سیلاب در سه‌ماه گذشته تلاش شده است موانع آبگیری حوضچه‌ها تا حد امکان برداشته شود که بازگشایی جاده‌های حائل بین حوضچه‌ها به‌ویژه ایجاد بیش از 20 شکاف (به‌طول 100 متر) در جاده شهید باکری از آن نمونه بوده است. وی همچنین نسبت به لوله‌های نفتی در بستر هورالعظیم هشدار می‌دهد و می‌گوید: نگرانی از نشت لوله‌های میادین نفتی آزادگان شمالی و جنوبی و یاران همیشه وجود دارد و باید تمهیداتی برای آن اندیشیده شود.

تالاب و سیلاب

مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان در ادامه تأکید می‌کند: یکپارچه‌سازی بخش ایرانی هورالعظیم ضروری است و این کار باید بعد از مطالعه انجام شود. وی هورالعظیم را در کنترل سیلاب کرخه بسیار مؤثر می‌داند و می‌گوید: تعدیل سیلاب یکی از ارزش‌های تالاب‌ها به‌شمار می‌آید، امسال از نظر آبی برای خوزستان یک‌سال استثنایی بوده که همه حوضه‌های آبی به‌صورت همزمان رکورد آورد خود را ثبت کرده‌اند و این مسأله شرایط را دشوار کرده است. لاهیجان‌زاده آبگیری نشدن بخشی از حوضچه شماره پنج تالاب را در سیلاب در شهرهای پایین‌دست کرخه بی‌تأثیر می‌داند و می‌افزاید: به‌دلیل یکپارچه نبودن تالاب، زمان ورود آب به حوضچه شماره یک و حرکت آن به‌سمت حوضچه‌های دو تا پنج طولانی است؛ بنابراین برای کاهش فشار از روی خروجی کرخه به هورالعظیم، علاوه‌بر گشودن دریچه‌های دایک مرزی به‌سمت بخش عراقی هور، از یک هفته پیش قسمت‌هایی از دایک در محدوده حوضچه شماره یک توسط فرمانداری دشت آزادگان شکسته شده است.

لجاجت نفت

مدیر دفتر حفاظت و مهندسی رودخانه‌ها و سواحل سازمان آب و برق خوزستان با اشاره به بازدید خود از هورالعظیم می‌گوید: 80 تا 85 درصد هورالعظیم بخش ایرانی در حال حاضر آبدار است و درحال‌حاضر در حدود 390 مترمکعب در ثانیه آب وارد تالاب می‌شود، بخش عراقی نیز پر آب شده است؛ اما بخش‌های کمی از حوضچه‌های شماره چهار و پنج در بخش ایرانی هنوز آبگیری نشده است. سیدابراهیم حسینی می‌افزاید: عمده اراضی خشک تالاب مربوط به حوضچه شماره پنج است؛ یکی از علت‌های آن مرتفع بودن بعضی قسمت‌هاست که با افزایش ورودی آب به تالاب آبگیری می‌شود، همچنین بخش‌های دیگری وجود دارد که به‌دلیل ممانعت شرکت نفت هنوز آبگیری نشده است. به گفته وی، در حوضچه‌های سه و چهار نیز قسمت‌های اندکی به‌دلیل فعالیت‌های نفتی هنوز آبدار نشده است، البته در حوضچه شماره یک، شرکت نفتی اروندان و در حوضچه شماره دو، شرکت آزادگان تأسیساتی دارند که با آبگیری این حوضچه در میان آب قرار گرفته‌اند و مشکلی ندارند. وی با بیان این‌که شرکت‌های نفتی برای جلوگیری از آبگیری اطراف تأسیسات نفتی اقدام به خاکریزی یا مسدود کردن دهانه‌های کالورت‌ها (زیرآب‌گذرها) می‌کند، می‌گوید: در سال‌های گذشته تلاش‌های زیادی برای آبگیری محدوده میادین نفتی شده و از سال 94 حداقل سه تا چهار بار آن را مطرح کردیم؛ اما موافقت نکرده‌اند. حسینی تصریح می‌کند: در حوضچه شماره پنج شرکت نفت باید از ابتدا ارتفاع تأسیسات را به‌گونه‌ای می‌ساخت که مناسب محیط تالابی باشد و اکنون دشوار است، اگرچه این شرکت‌ها در حال توسعه تأسیسات هستند و توانایی مالی لازم را برای اصلاحات دارند. وی همچنین تصریح می‌کند: بخش‌های خشک تالاب مساحت اندکی را به خود اختصاص داده و عدم آبگیری آن‌ها در سیلاب ورودی به شهرهای پایین‌دست کرخه تأثیری ندارد، البته از سه‌ماه پیش که شرایط رودخانه سیلابی است، آب زیادی وارد هورالعظیم شده که نقش به‌سزایی در کنترل سیلاب داشته است. حسینی تأکید کرد: اکنون جاده‌های حائل بین حوضچه‌های هورالعظیم بازگشایی و بخش اعظم ظرفیت هورالعظیم پرآب شده و در هر جایی که نیاز باشد، جاده‌ها شکافته می‌شود.

اجاره‌نشین‌ها

اگرچه بسیاری از ارزش‌های تالاب‌ها هنوز ناشناخته مانده، اما مطالعات اقتصادی تالاب‌ها نشانگر آن است که یک تالاب حدود 10 برابر جنگل‌ها و 200 برابر زمین‌های زراعی ارزش اقتصادی دارد. مهم‌ترین آن‌ها تعدیل آب و هوا، کنترل سیل و جلوگیری از گردوغبار است. مطالعات ارزش‌گذاری اقتصادی تالاب هورالعظیم که توسط امیرحسین منتظرحجت، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز، در سال 1392 انجام شده نیز نشان می‌دهد ارزش اقتصادی و منافع سالانه هورالعظیم 748 میلیون دلار و ارزش آن به‌عنوان یک سرمایه زیست‌محیطی 173 میلیارد دلار است. این مطالعه، ارزش هر هکتار از این تالاب را دو میلیون دلار و اجاره سالانه هر هکتار آن هشت‌هزار و 500 دلار برآورد و اعلام کرده شرکت نفت برای فعالیت در تالاب باید اجاره پرداخت کند. همچنین طبق این مطالعه، هورالعظیم بدون هیچ هزینه یا سرمایه‌گذاری، سهم 9/1 درصدی در تولید ناخالص خوزستان دارد که در مقایسه با اعتبار و تسهیلاتی که برای صنایع یا آبزی‌پروری هزینه می‌شود بسیار حائز اهمیت است. حالا که رودخانه کرخه طغیان کرده و سیلاب به‌سمت شهرهای نفتی هویزه و دشت آزادگان و هورالعظیم در جریان است، وزیر نفت نامه‌ای به شرکت‌های تحت مدیریتش نوشته است. زنگنه در این نامه بر حفاظت از تأسیسات صنعت نفت در برابر سیل و کمک به سیل زدگان تأکید کرده و گفته است: خوزستان قلب تپنده صنعت نفت است و هر گزندی به خوزستان، زخمی بر پیکره صنعت نفت خواهد بود. آیا سیلاب کرخه، زخمی گزنده بر پیکره صنعت نفت است؟

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار:19فروردین1398 ، کدخبر: 64906: www.sabzineh.org