کی از موضوعات داغ چند روز گذشته فضای سیاسی کشور، بررسی ابعاد پخش ترانه خواننده ای به نام ساسی مانکن و هم خوانی دانش آموزان در مدارس بوده است. اگرچه ضرورت شادی، نشاط و امید در فضای کنونی جامعه به خصوص برای فرزندانمان بر کسی پوشیده نیست اما طبیعتا در خصوص محتوای مبتذل این ترانه بحثی نیست. 

زمانی که سن و سال کمتری داشتم، هر موقع خواسته ای از پدرم داشتم که در توانش نبود یا نمی خواست به آن موضوع بپردازد؛ در جواب میگفت، درست را خوانده ای؟! فلان کار را کرده ای؟! کلا خواسته ای نمی ماند و بدهکار هم می شدم. برخی از افراد مسئول، به جای اظهارنظر در خصوص گرانی دلار، فقر، آسیب های اجتماعی قیمت سربه فلک کشیده اجناس؛ تمام هم و غم خود را صرف بررسی تاثیرات آهنگ جنتلمن ساسی مانکن روی جامعه و دانش آموزان گذاشته اند و اصلا و ابدا به بحث انفعال و ضعف خودشان اشاره ندارند و  انگار نه انگار که خود مسئولیت دارند و باید پاسخگو باشند. این همان اصل مسئولیت پذیری است. انفعال در پذیرش مسئولیت، ناشی از پرکاربردترین اصطلاح این روزهای ادبیات سیاسی ما دارد؛ کوچه علی چپ. 

چند روز قبل ویدئویی در خصوص خروج نخبگان یا به اصطلاح فرار مغزها توسط برخی خبرگزاری ها و صفحات اجتماعی منتشر شده است که با مقایسه چند آمار، نسبت به سالیان گذشته به صورت کلی فرار مغزها را انکار می کند و انگارکه باید این واژه از ادبیات و زبان فارسی به صورت کلی حذف گردد. در این ویدئوی 3 سکانسی، درباره تعداد و درصد خروجی های دانشجویان در سال های ابتدای انقلاب صحبت می کند و با آمار حال حاضر مقایسه می کند. 

در سکانس اول، با بررسی سه شاخص جمعیت، نرخ تحصیل و جوانی هرم سنی، بیان می کند که نه تنها نرخ خروج از کشور افزایش نداشته بلکه کاهش نیز داشته است. طبق آمار ارائه شده، درصد دانشجویان مهاجر در ابتدای انقلاب، 38 درصد بوده است و آمار دانشجویان مهاجر کنونی را 1/3 درصد بیان می کند. این سکانس بیان می دارد که در سال 1356، تعداد 2700 دانشجو در کشور بوده است که چیزی حدود 38 درصد دانشجویان یعنی 100 هزارنفر از این جمعیت به عنوان دانشجوی مهاجر بوده اند و 56 هزارنفر آنها در آمریکا تحصیل  کرده اند. در حالی که در حال حاضر تعداد 4/5 میلیون دانشجو در کشور می باشد که چیزی حدود 1/3 درصد دانشجویان یعنی 50 هزارنفر از این جمعیت به عنوان دانشجوی مهاجر می باشند که در حال حاضر تعداد دانشجویان مهاجر آمریکا 13 هزار نفر است. 

در سکانس دوم، کاهش ثبت درخواست برای دانشگاه های آمریکا طی چند سال اخیر را گواهی بر این موضوع بیان می¬کند. در این سکانس، تعداد درخواست های پذیرش به دانشگاه¬های آمریکا را 3220 در سال 2015 ، 2650 در سال 2016 و 2200 درخواست در سال 2017 اعلام می کند. 

ر نهایت سکانس سوم، کاهش تقاضای خروج نخبگان را به فضای مهیا برای بهبود بستر توسعه استارت آپ ها و شرکت ها زایشی ارتباط می دهد. 

در خصوص واقعیت مهاجرت نخبگان (که در گزارش های بین المللی آمار دانشجویان مهاجر ارائه می گردد) سه نوع رویکرد وجود دارد: بدبینانه، خوشبینانه، واقع بینانه. 

 الف) رویکرد بدبینانه: در این نگاه، که معمولا توسط برخی رسانه ها و همینطور مردم به صورت گسترده نشر می شود، به گزارش های منتسب به صندوق بین المللی پول ارجاع می شود. طبق گفته برخی رسانه ها، مطابق با گزارش سال 2009 صندوق بین‌المللی پول، ایران به لحاظ مهاجرت نخبگان، در میان ۹۱ کشور در حال توسعه یا توسعه نیافته جهان، مقام نخست را داراست؛ که سالانه تعداد افراد خارج شده از ایران را چیزی حدود 150 هزار نفر اعلام می کند. با بررسی و سرچ ساده در اینترنت، به کذب بودن این خبر می توان پی برد چرا که اساسا این آمار توسط این سازمان بین المللی ارائه نمی گردد.

ب) رویکرد خوش بینانه: طرفداران این نگاه و رویکرد، تمایل دارند از واژه گردش نخبگانی استفاده  کنند. آمار ارائه شده در اپیزود 2 این متن، تشریح کننده این نوع نگاه است که اخیرا منتشر شده است. در خصوص آمار ارائه شده فرض بر صحت کامل است. با بررسی و مداقه بیشتر سه سکانس ارائه شده، جنبه های دیگری از این مسئله نمایان می شود. 

ج) رویکرد واقع بینانه: تکلیف رویکرد بدبینانه مشخص است. در خصوص نگاه خوش بینانه ابتدا باید اشاره کرد که جابه جایی یا گردش نخبگان و علاقه به تجربه در یک فضای غیر بومی به منظور رشد تحصیلی یک امر کاملا طبیعی است و مسئله ای از این جهت وجود ندارد. اما باید جنبه های دیگر این موضوع نیز مورد توجه قرار گیرد. در رویکرد خوش بینانه، در گزارش ارائه شده به دو نوع مقایسه پرداخته است. مقایسه درصد دانشجویان مهاجر در دو زمان مختلف و مقایسه درصد دانشجویان مهاجر کشور با میانگین جهانی. به منظور واقع بینانه شدن این شاخص و آمار ارائه شده، ذکر چند نکته (یا سوال) ضروری است:

نکته اول: در سکانس نخست به مقایسه درصد دانشجویان مهاجر نسبت به 40 سال گذشته پرداخته است. این شاخص و مقایسه از مبنا دچار اشکال است چرا که در آن زمان سیاست گذاری کشور به این صورت بوده است که دانشجویان در دانشگاه های مختلف دنیا تحصیل کنند و با برگشت به کشور از تجربیات آنها بهره ببرند که با توجه به شرایط آن زمان، برنامه ریزی صورت پذیرفته بود. یعنی 38 درصد آن زمان بر اساس سیاست تشویق مهاجرت دانشجویان بوده است. اگر بخواهد مقایسه طولی (زمانی) صورت پذیرد بهتر است این مقایسه به عنوان مثال به 10 یا 15 سال گذشته محدود شود؛ چرا که تعداد دانشگاه ها و جمعیت دانشجویی قابل مقایسه باشند.                                                                                                                                       نکته هفتم: نکته با اهمیت دیگر در خصوص مهاجرت نخبگان (با ساده سازی فرض معادل گرفتن نخبگان با دانشجویان مهاجر) میزان تمایل به برگشت و یا برگشت آنها می باشد. شاخصی که در این زمینه منتشر می شود، نرخ ماندگاری یا اقامت  (Stay rate) است. طبق گزارش NSF، نرخ افراد دکتری دارای ویزای موقت در دانشگاه های آمریکا بین سال های 2005 تا 2015 که تمایل به ماندن دارند، ایران در میان 10 کشور نخست قرار دارد و با 92 درصد، دارای بالاترین نرخ ماندگاری است و تمایل به ماندن دارند. اگرچه این شاخص صرفا در خصوص کشور آمریکا منتشر می شود اما طبق آمار ارائه شده در خصوص پذیرش کنندگان دکتری در آمریکا، نرخ ماندگاری دانشجویان ایرانی در خارج را 20 تا 30 درصد بیشتر از متوسط دنیاست.

به منظور مطالعه فایل کامل و 10 نکته و سوال کلیدی در این خصوص، فایل پیوست را مطالعه بفرمایید.