شعار سال: در جريان تلاش افراد براي دريافت پاسخ استعلام‌هاي خود به صورت دستي، گاهي زمينه‌هايي براي بروز فساد فراهم مي‌شود؛ به اين مفهوم كه گروه‌هاي كارچاق‌كني شكل مي‌گيرند تا سرعت انجام كارها را براي فعالان اقتصادي بيشتر كنند. در چنين شرايطي، فردي كه نگران زيان اقتصادي خود است، ناگزير مي‌شود به خواست اين كارتل‌‎ها تن دهد. بااین‌حال، بروز فساد فقط در پاسخ‌دادن به استعلام‌هاي دستي خلاصه نمي‌شود و حتي طراحي پيچيده سيستم‌هاي الكترونيكي نیز مي‌تواند به ظهور كارچاق‌كن‌ها كمك كند. يك منبع مطلع كه نخواست نامش فاش شود، سامانه ثبت شركت‌ها را يكي از سامانه‌هاي پيچيده‌اي معرفي مي‌كند كه احتمالا هدف طراحان از پيچيدگي سايت، حذف‌نشدن كارچاق‌كن‌ها بوده است. براي ترخيص يك كالا يا راه‌اندازي كسب‌وكار جديد، گاهي نياز به استعلام‌هاي متعدد از چند وزارتخانه است.

هريك از اين وزارتخانه‌ها درگاه مخصوص به خود را دارند و ارتباط‌نداشتن اين درگاه‌ها با يكديگر، براي فعالان اقتصادي كه نياز به استعلام‌هايي متعدد دارند، روندي فرسايشي را ايجاد مي‌كند و همه كارشناسان، الكترونيكي‌شدن فرايند ارائه درخواست‌ها و استعلام‌ها را راهكاري براي جلوگيري از بروز فساد معرفي مي‌كنند. بااین‌حال، يك منبع مطلع كه نخواست نامش فاش شود، به اين نكته اشاره مي‌كند كه گاهي سيستم‌هاي الكترونيكي به‌قدري پيچيده طراحي مي‌شوند كه اساسا كارچاق‌كن‌هاي منشأ بروز فساد، از چرخه كار حذف نشوند.

اين منبع مطلع مي‌گويد: وقتي كارها پيچيده شود، سروكله عده‌اي كارچاق‌كن پيدا مي‌شود. با توسعه سيستم‌هاي الكترونيكي نيز اين اتفاق افتاده است. او در تشريح سخن خود عنوان مي‌كند: سايت سازمان ثبت شركت‌ها، از سيستم‌هاي پيچيده است. شما يك تغييرات ساده روي سايت سازمان ثبت شركت‌ها نمي‌توانيد انجام دهيد. با وجود اينكه فرايند الكترونيكي است، اما سايت به‌قدري پيچيده است كه ناگزير هستيد به يكي از دفاتر كارچاق‌كني مراجعه كنيد. اين مسئله‌اي است كه شركت‌ها هرساله با آن مواجه هستند. اين منبع مطلع ادامه مي‌دهد: سيستم را جوري طراحي كرده‌اند كه كارچاق‌كن‌‎ها حذف نشوند. ممكن است معاون قوه قضائيه يا معاون رئيس‌جمهور يا وزير مربوطه ديدگاهش اين نباشد، ولي سيستم‌هاي الكترونيك جوري طراحي شده است كه عملا بايد سراغ كارچاق‌كن‌ها برويد. اين در حالي است كه در بحث‌هاي الكترونيك، ساده‌سازي و دردسترس‌بودن اهميت بسیاری دارد. بايد هر فرد بتواند پشت ميز كارش كارهاي خود را انجام دهد.
‌

پنجره واحد، راه‌حل مشكلات
پيچيده‌بودن سيستم‌هاي الكترونيكي كه فعالان اقتصادي را ناگزير به توسل به كارچاق‌كن‌ها مي‌كند از يك سو و نياز به استعلام‌هاي متعدد براي راه‌اندازي كسب‌وكارهاي مختلف از سوي ديگر براي فعالان اقتصادي مشكل ايجاد مي‌كند، اما راه نجات چيست؟ جمشيد عدالتيان، عضو اتاق بازرگاني، دراين‌باره عنوان مي‌كند: زمان ترخيص كالا برخي استعلام‌ها دستي انجام مي‌شود. بنا بود پنجره واحد تشكيل شود تا از طريق آن، تمام استعلام‌ها يكپارچه انجام شود. او اضافه مي‌كند: گاهي انجام دستي كارها مثل نمونه‌برداري از كالاهاي وارداتي اجتناب‌ناپذير است و نمي‌توان آن را به سمت الكترونيكي‌شدن برد؛ به‌ویژه درباره برخي كالاهاي صنعتي، غذا، دارو و دام زنده اين روند وجود دارد، اما براي مواردي كه نياز به نمونه‌برداري ندارد، مثل واردات خطوط توليد، مي‌توان كارها را به صورت الكترونيك انجام داد. به گفته عدالتيان، سيستم يكپارچه در حال شكل‌گيري است. دژپسند، وزير اقتصاد، نيز در سخنان خود با عنوان «اقتصاد هوشمند» به ‌آن اشاره كرده و قرار است از طريق اين پنجره واحد، بيشتر كارهاي دولتي مثل پرداخت ماليات و... پيگيري شود. از آنجا كه دستگاه‌هاي مختلف سامانه‌هاي مختلفي براي انجام كارها دارند، اگر همه اينها يك پنجره بشود، كارها خيلي راحت‌تر انجام خواهد شد.
‌

يدك‌كشيدن نام ثبت درخواست الكترونيك
ارسلان قاسمي، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون ایران، فعال اقتصادي ديگري است كه درباره مشكلات كسب‌وكار خود در زمان دريافت استعلام‌هاي متعدد سخن مي‌گويد. به گفته او در زمان ثبت درخواست احداث يك مزرعه پرورش ميگو، به‌ظاهر همه‌چيز به صورت الكترونيكي ثبت مي‌شود؛ اما بعد از قرار‌دادن تمام مدارك در سايت، متقاضي بايد پرونده خود را زير بغلش بزند و سراغ واحدهاي مختلف براي پيگيري درخواستش برود؛ يعني با وجود الكترونيكي‌بودن درخواست‌ها، باز هم افراد نياز به حضور در محل دارند. قاسمي به اين پرسش كه آيا مراجعه حضوري زمينه بروز فساد و پرداخت رشوه را فراهم مي‌كند؟ اين‌گونه پاسخ مي‌دهد: همه را با يك چوب نمي‌شود راند. بسته به كار، پيشنهاد رشوه متفاوت است. گاهي كار مراجعه‌‌كننده يك عمل ساده مثل تمديد پروانه است. حتي اگر كارشناس تقاضاي رشوه كند؛ چون كار ساده است، كسي زير بار نمي‌رود؛ ولي طبيعتا براي برخي كارهايي كه رانت در آن وجود دارد، احتمال دريافت رشوه هم وجود دارد. او ادامه مي‌دهد: هر جايي كه رانت وجود دارد و توزيع مي‌شود، امكان فساد در آن هست. اگر ملاقات آدم‌ها به حداقل برسد و كارها الكترونيكي شود، 80 تا 85 درصد اين قبيل فسادها از بين مي‌رود.
‌

زيان 10 تا 30 ميليون توماني ناشي از استعلام‌هاي دستي
صدرالدين نياوراني، نایب‌رئیس اتحادیه صادرکنندگان میوه و تره‌بار، نيز درباره استعلام‌هاي دستي عنوان مي‌كند: در حوزه فعاليت من، استعلام‌هاي مربوط به استاندارد و حفظ نباتات دستي انجام مي‌شود؛ اما كارها در گمرك به صورت الكترونيك پيگيري مي‌شود.
به اعتقاد او استعلام‌هاي دستي روند ترخيص كالا از گمرك را كند مي‌كند و اين مسئله باعث فاسد‌شدن كالا و خسارتي بين 10 تا 30 ميليون تومان براي ميوه‌هاي صادراتي مي‌شود. نياوراني مي‌گويد: گاهي با وجود آنكه گمرك 24‌ساعته فعال است؛ اما مأمور قرنطينه ساعات خاصي در محل حضور دارد كه اين مسئله باعث طولاني‌شدن فرايند ترخيص كالا مي‌شود. از‌آنجا‌كه كالا فاسد‌شدني است، واسطه‌هايي به‌ وجود مي‌آيند كه به صورت حق‌العمل كاري فعاليت مي‌كنند و ممكن است براي انجام كار، هزينه‌هايي را به افراد تحميل كنند. او تأكيد مي‌كند: ما درخواست كرديم كه استعلام‌هاي دستي هم به صورت الكترونيك انجام شود و گفتند كه قرار است كارها به صورت سيستمي انجام شود؛ ولي هنوز اين وعده عملي نشده است.
‌

بخش‌نامه‌هايي كه سامانه‌هاي الكترونيك را بي‌اثر كرد
بخش صنعت از آن بخش‌هايي است كه همه فعاليت‌هايش در قالب سامانه بهين‌ياب ساماندهي شده است. محمد‌رضا مرتضوي، رئيس خانه صنعت و معدن تهران، در گفت‌وگو با «شرق» اين سامانه را عامل كاهش زمينه‌هاي بروز فساد معرفي مي‌كند. البته او به اين نكته اشاره دارد كه بخش‌نامه‌هاي متعدد و پياپي وزارت صمت و تغيير قوانين، سامانه‌هاي الكترونيك را گاهي بي‌اثر مي‌كند و افراد ناگزيرند براي انجام كارهاي خود باز هم به همان سيستم دستي متوسل شوند. مرتضوي مي‌گويد: گاهي استعلامي كه به سيستم بهين‌ياب مي‌آيد، ممكن است محيط زيست پاسخ ندهد يا به استعلام دير پاسخ بدهد؛ بنابراين افراد ناگزيرند به اين سازمان براي پيگيري دلايل تأخير در پاسخ‌گويي مراجعه كنند.او تأكيد مي‌كند: هرچه ايستگاه‌هاي بيشتري براي كارهاي جاري دستگاه‌هاي مختلف ايجاد كنيم، روند انجام كارها كندتر مي‌شود. هميشه توصيه ما اين بوده است كه با كمك انجمن‌ها و مشاوره اتاق و خانه‌هاي صنعت و معدن، ايست‌هاي بازرسي را به حداقل برسانيم؛ اما اين چالشي است كه ما دائما با آن دست به گريبان هستيم و به ازاي يك‌ قدمي كه جلو مي‌رويم، دو قدم عقب مي‌آييم. رئيس خانه صنعت و معدن بيان مي‌كند: هرچه فرايندها پيچيده‌تر باشند، امكان بروز فساد بيشتر است. هر جايي كه ما يك ايستگاه اضافي ايجاد كنيم كه اين ايستگاه اضافي، نقشي در بهبود فرايند كسب‌وكار نداشته باشد، اين مسئله ايجاد ايستايي مي‌كند و در آن نقطه ايستايي، فساد ايجاد مي‌شود.

رهبري هم در صحبت‌هاي اخير خود از اين مسئله به‌عنوان فرايندهاي تخريبي فضاي كسب‌وكار ياد كردند. قطعا اين رفتارها سبب مي‌شود فضاي كسب‌وكار تخريب شود. او اضافه مي‌كند: اگر هر كار كوچكي منوط به اخذ مجوزهاي خاص شود، فساد ايجاد مي‌شود. اقتصاد مثل يك رودخانه است؛ جرياني است كه بايد جلوي آن باز باشد و دائما اين حركت با يك پايداري ادامه يابد و شريان‌هاي اقتصادي باز باشند. هر جايي كه جلوي شريان‌ها را بگيريد، در نقطه ايستايي فساد و كندي ايجاد مي‌شود. اين يك اصل است. شاهد مثال اين گفته هم مشكلات بروز‌يافته در توزيع كاغذ روزنامه است.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه شرق، تاریخ انتشار 8 خرداد 98، شماره: 3439