شعار سال:در این نوشتار سعی شده است با گردآوری گزارش‌‏ها و مستندات منتشر شده توسط مراجع علمی ‏و اجرایی مختلف در سطح ملی و بین‌‏المللی، دستاوردهای سیاست‏‌های توسعه سیستم‏‌های نوین آبیاری (تحت فشار) در ارتباط با سایر سیاست‏‌های کلان از جمله برنامه ملی سازگاری با کم‌‏آبی مورد بررسی قرار گیرد.

الف) برنامه‏‌ها و دستاوردهای توسعه سیستم‏های آبیاری تحت فشار در کشور

گفته می‌شود که چند دهه قبل یک کارشناس خارجی وارد ایران شد و طی تحقیقاتی اعلام نمود که متوسط راندمان آبیاری مزارع در ایران حدود 30 درصد است. همین عدد که بسیار کم و مسرفانه به نظر می‌رسید زمینه لازم برای ورود سیستم‌های آبیاری تحت‌فشار به کشور را فراهم نمود. اکنون بالغ بر سه دهه از تاریخچه ورود سیستم‌های آبیاری تحت‌فشار به ایران می‌گذرد. حدود دو دهه است که مجلس و دولت با اختصاص یارانه و تسهیلات بلاعوض به این سیستم‌ها، از ترویج آن‌ها حمایت می‌کند.

اجرای سیستم‌های آبیاری تحت‌فشار، قدرت مانور مدیریتی توسط زارع را افزایش داده، یکنواختی توزیع آب در زمین را سبب شده، هزینه‌های کارگری را کاهش می‏دهد و می‌تواند با یک حقابه اندک، امکان آبیاری در زمین را فراهم آورد. امکان افزایش عملکرد کودآبیاری و یکنواختی توزیع آب در سطح زمین نیز بهبود می‏یابد.

در گذشته از طریق آبیاری سنتی به طور تجربی به ازای هر 1 لیتر بر ثانیه حقابه، امکان کشت 1 هکتار زمین زراعی یا باغی فراهم می‏شده است. اکنون با استفاده از سیستم آبیاری تحت فشار به ازای هر 1 لیتر بر ثانیه با 20 درصد افزایش، می‏توان حدود 1.2 هکتار زمین زراعی یا باغی را تحت کشت قرار داد. اگر از سرمایه اولیه و هزینه بهره‏برداری و استهلاک سالانه سیستم‏های آبیاری تحت فشار صرف نظر کنیم، توسعه سیستم‏های آبیاری تحت فشار حداقل 20 درصد افزایش تولیدات و درآمد در بخش کشاورزی را به همراه خواهد داشت.

بنا بر گزارشات منتشر شده توسط وزارت جهاد کشاورزی ]1[ در سال 1397، از حدود 8.5 میلیون هکتار اراضی کشاورزی و باغی کشور که حدود 4.5 میلیون هکتار آن مستعد تجهیز آبیاری تحت فشار است، در بازه زمانی حدود 3 دهه بالغ بر 1.7 میلیون هکتار به سامانه‌های نوین آبیاری (تحت فشار) مجهز شده است.

در گذشته یعنی در دهه 60 و 70 شمسی که برای نخستین بار سیستم‏های نوین آبیاری در کشور رواج پیدا کرد کشاورزان با دریافت تسهیلاتی با نرخ بهره 7 تا 9 درصد اقدام به تجهیز اراضی خود به آبیاری تحت فشار می‏نموده‏اند. پرداخت اصل و سود تسهیلات بر عهده وام‏گیرنده بوده و دولت در ارائه تسهیلات حمایتی مداخله‏ای نداشته است. بر این اساس کشاورزان تنها در صورتی اقدام به اجرای سیستم آبیاری تحت فشار می‏کرده‏اند که عواید حاصل از آن قادر به بازگشت سرمایه اولیه بوده باشد. در حال حاضر برای اجرای آبیاری تحت فشار در هر هکتار به سرمایه اولیه‏ای بالغ بر 15 تا 20 میلیون تومان (بر اساس فهرست بهای سال 1397) نیاز است که این رقم برای شیوه‌های مختلف آبیاری تفاوت دارد. 85 درصد از تسهیلات دریافتی توسط بهره برداران بلاعوض بوده و از منابع دولتی تامین می‏شود. در سال 1394 حدود 91 هزار هکتار ]2[، در سال 1395 حدود 95 هزار هکتار و در سال 1396 حدود 180 هزار هکتار به اراضی تحت پوشش آبیاری تحت فشار در کشور افزوده شده است]3[. در بخش 7 (کشاورزی) قانون پنج ساله برنامه ششم توسعه پیش‏بینی شده است در هر سال 500 هزار هکتار به وسعت اراضی تحت پوشش آبیاری تحت فشار افزوده شود]4[. بر این اساس با فرض ثابت ماندن هزینه اجرای هر هکتار آبیاری تحت فشار (البته با احتساب جهش قابل توجه قیمت‏ها در سال 97 و 98 نمی‏توان بر این فرض چندان اتکا کرد) در هر سال به طور متوسط به بودجه‏ای بالغ بر 8750 میلیارد تومان نیاز است که 7437 میلیارد تومان آن تسهیلات بلاعوض است. در صورت تحقق این بودجه (جمعا 43750 میلیارد تومان در پایان برنامه پنج ساله) 2.5 میلیون هکتار به وسعت اراضی تحت پوشش سامانه‌های نوین آبیاری در کشور افزوده خواهد شد. (افت اجرای این پروژه در سال 1397 نشان می‏دهد اهداف سالانه ذکر شده در برنامه ششم توسعه در سطحی خوش بینانه تعریف شده و احتمالا به سهولت محقق نخواهد شد)

ب) مروری بر دیدگاه مراجع علمی‏ کشور در مورد سامانه‌های نوین آبیاری (تحت فشار)

همان‌طور که از فرض اولیه اجرای این پروژه‌ها برمی‌آید و اغلب مردم نیز در مورد انگیزه استفاده از این تجهیزات چنین انتظاری دارند، طبیعتاً باید هدف اصلی از اجرای آن‌ها "افزایش راندمان آبیاری"، "کاهش هدررفت آب" و "بهبود عملکرد زراعی و باغی" باشد به‌گونه‌ای که بتوان با همان مقدار آب قبلی، محصول بیشتری را تولید کرد. گرچه کمی بعدتر دلیل دیگری نیز بر ترویج هر چه بیشتر این سامانه‌ها افزوده شد که بر افزایش سطح زیر کشت و برداشت محصول بیشتر دلالت داشت، اما اکنون بعد از گذشت قریب به 3 دهه باید گفت نه تنها هدف اولیه به فراموشی سپرده شده است چه بسا بر خلاف آن نیز عمل می‌شود.

تحقیقات دانشگاهی مختلفی که طی دو دهه اخیر در مقیاس خرد و کلان در جهان و کشور انجام شده است عموماً حاکی از این است که اولاً صرف تحت‌فشار بودن سیستم منجر به دستیابی به راندمان آبیاری بالا نمی‌شود، ثانیاً سیستم‌های آبیاری سطحی نیز در صورت اجرا می‌توانند به راندمان‌های قابل توجه و حتی بالاتری دست یابند و ثالثاً تأکید بر مفهوم "راندمان آب" مسئله اصلی نبوده بلکه باید "بهره‌وری کاربرد آب" توامان با "ملاحظات محیط زیستی و کیفی" مورد توجه قرار گیرد.

ب-1) تاثیر سیستم آبیاری تحت فشار بر نیاز آبیاری: گیاهان برای رشد کردن نیاز به تعرق برای خنک‏شدن و انجام فرآیندهای فیزیولوژیکی خود دارند. نیاز آبی گیاهان از مجموع آبی که صرف تبخیر از سطح خاک و تعرق از سطح برگ می‌شود به دست می‌آید. بیش از 99 درصد آبی که به‌عنوان نیاز آبی گیاه در اختیارش قرار می‌گیرد از طریق تبخیر و تعرق از محیط خارج شده و مقدار بسیار ناچیزی در بافت گیاه باقی می‌ماند. در هر نوبت آبیاری، بخشی از آب به‌صورت ثقلی نفوذ کرده، نمک‌ها را شسته و پس از مدتی به آب زیرزمینی می‌پیوندد، بخشی از آن از سطح خاک تبخیر شده و الباقی وارد ریشه گیاه شده و در نهایت از روزنه برگ‌ها خارج می‌شود. با تغییر روش آبیاری از غرقابی به تحت‌فشار (بارانی، قطره‌ای و ...) میزان نفوذ عمقی و تبخیر از سطح خاک به صفر رسیده و یا کاهش می‌یابد (این در شرایطی است که سیستم آبیاری به‌درستی طراحی و اجرا شده باشد). در این صورت گیاه برای خنک شدن در هر نوبت آبیاری به دریافت آب بیشتری نیاز خواهد داشت. بر این اساس بر خلاف تصور عموم، در اثر اجرای سیستم‌های آبیاری تحت‌فشار، به‌طور طبیعی نیاز خالص آبیاری گیاهان افزایش می‌یابد.

ب-2) تاثیر سیستم آبیاری تحت فشار بر تغذیه آبخوان‌‏ها: همان‏طور که گفته شد در روش آبیاری سطحی بخشی از آب اعمال شده در هر نوبت آبیاری به صورت تبخیر و بخشی دیگر به صورت نفوذ عمقی از دسترس خارج می‏شود. شرط پیوستن آب نفوذ یافته در عمق زمین، پیوستگی جریان رطوبت از سطح خاک تا سطح سفره آب زیرزمینی است. در اثر کاهش جریان ورودی آب به خاک و در اثر طولانی شدن فواصل زمانی بین دو نوبت آبیاری، رطوبت خاک و در نتیجه پیوستگی جریان آب در خاک از بین خواهد رفت. در این شرایط آب بازگشتی به آبخوان به صفر رسیده و تمام تلفات آب صرف تبخیر از سطح خاک می‏شود. با توجه به اینکه مدار آبیاری سطحی معمولا به گونه‏ای تعریف می‏شود که در بازه‌های زمانی 7 تا نهایتا 20 روز آبیاری انجام می‏شود لذا می‏توان گفت پیوستگی جریان آب در خاک حفظ شده و در اغلب موارد مقداری از آب آبیاری پس از نفوذ در خاک به آبخوان خواهد پیوست. طبق تازه‏ترین تحقیقات پژوهش‏گران گروه مهندسی آب دانشگاه فردوسی مشهد ]5[ در سال 2018، در مقایسه کاشت گیاه گندم با روش بارانی و جوی و پشته‏ای، در صورت یکسان بودن سایر شرایط، در هر نوبت آبیاری به روش جوی و پشته‏ای حدود 13.5 درصد از آب آبیاری به آبخوان بازمی‏گردد در حالی که در روش آبیاری بارانی این عدد صفر برآورد شده است.

ب-3) تاثیر سیستم آبیاری تحت فشار بر تعادل‏‌بخشی منابع آب زیرزمینی: در سال 2017 سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) طی گزارشی با عنوان " آیا فناوری پیش‏رفته آبیاری باعث صرفه‌جویی آب می‌شود؟ " عنوان کرد که به‌طور کلی سیستم‌های آبیاری تحت فشار گرچه در مقیاس مزرعه ممکن است باعث کاهش مصرف آب شوند اما در مقیاس حوضه آبریز نه تنها موجب کاهش برداشت از منابع نشده بلکه نتیجه عکس داشته‌اند. ]6[

همین مسئله را سال 1396 مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری طی یک نشست کارشناسی با حضور جمعی از نخبگان آب و کشاورزی کشور اعلام نمود. ]7[

کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران وابسته به کمیسیون بین‌المللی آبیاری و زهکشی نیز در همان سال طی نامه‌ای به مجلس شورای اسلامی، بر همین مسئله تأکید کرد و همچنین گزارش‌های غیررسمی‏کارشناسان مرکز تحقیقات وزارت جهاد کشاورزی نیز مؤید همین انحراف در اجرای سیستم‌های آبیاری تحت‌فشار بوده است.

مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی نیز در دی ماه 1397 گزارشی با عنوان " نقدی بر عملکرد سامانه‌های نوین آبیاری (تحت فشار) و سرمایه گذاری‏های انجام شده " منتشر کرد. در بخش‏هایی از این گزارش عنوان شده است: " مشکل عمومی‏که در برنامه‌های مدیریت آب و کشاورزی رخ می‏دهد، وجود نداشتن نگاه هم‏بسته به آن‏ها در مقیاس حوضه آبریز، عدم ملاحظه آثار متقابل آن‏ها بر هم و در نهایت نوع رفتار بهره‏برداران در پاسخ به آن‏هاست. ملاحظه شده است که در مواردی، این سامانه‏ها در نهایت بر تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و جریان زیست‏محیطی اثر منفی دارند. این در شرایطی است که هدف اصلی مجلس شورای اسلامی و دولت از حمایت از این سامانه‏ها احیای سفره‌های آب زیرزمینی بوده است."

" نظام‏نامه سنتی محاسبه بیلان آب کشور و مصرف بخش کشاورزی در ابهام است و حتی ارقام اعلام شده، بر اساس واقعیت‏های علمی قابل دفاع نیست. از طرفی برخی دستگاه‌های متولی نیز پذیرای این موضوع نیستند. از ضعف‏های این نظام‏نامه، عدم امکان تمایز بین » برداشت» و «مصرف» است. به عنوان مثال، آنچه از منابع آب زیرزمینی برداشت می‏شود، الزاماً مصرف نیست، زیرا بخشی از آن مجدداً در قالب آب برگشتی، به منابع آب سطحی و زیرزمینی باز‏می‏گردد که می‏تواند کارکردهای مثبت یا منفی خود را داشته باشد. نتیجه عدم تمایز مذکور، موجب برآورد غیرواقعی راندمان (مزرعه و حوضه)، بهره‏وری آب کشاورزی و عدم حصول نتایج مورد انتظار از طرح ملی تعادل بخشی سفره‌های آب زیرزمینی می‏شود." ]8[

می‌توان گفت تمام مراکز تخصصی ملی و بین‌المللی مرتبط با موضوع آبیاری و کشاورزی، نسبت به سیاست‌های غلط در ترویج چشم‌بسته آبیاری تحت‌فشار تذکر و هشدار داده و بازنگری جدی در این سیاست‌ها را خواستار شده‌اند اما در تبصره ذیل ماده 35 بخش آب قانون پنج‌ساله ششم توسعه شاهد هستیم که کماکان طبق روال سال‌های پیش عنوان می‌شود: "برای توسعه روش‌های آبیاری نوین حداقل هشتادوپنج درصد هزینه‌ها به‌عنوان کمک بلاعوض توسط دولت در قالب بودجه سالانه تأمین و پرداخت می‌شود." به‌گونه‌ای که به نظر می‌رسد عمدتاً ارائه تسهیلات 85 درصدی بلاعوض موضوعیت دارد نه مسئله کاهش برداشت از آبخوان‌ها و صرفه‌جویی در مصرف آب.

این در حالی است که انتظار می‌رود پس از قریب به دو دهه حمایت ویژه از ترویج این سامانه‌ها، پیش از آن‌که یک سند بالادستی برای میان‌مدت تدوین شود، بر مبنای مستندات علمی‏و تحقیقات صورت گرفته، اسناد مربوط به ارزیابی اثربخشی این سامانه‌ها بررسی و سپس در مورد ادامه سیاست‌های قبلی تصمیم‌گیری شود.

ج) راهکارهای پیشنهادی

1- شکل‌گیری بازار آب در کشور یکی از راهکارهای افزایش بهره‏وری آب و تولید ثروت بیشتر از هر واحد حجم آب می‏باشد چرا که در بازار رقابتی، حجم مشخصی آب در اختیار خریداری قرار خواهد گرفت که قادر به تامین بهره‏وری اقتصادی بیشتری باشد. با توجه به اینکه در بازار آب ممکن است تولید برخی از محصولات اساسی و استراتژیک کشاورزی از توجیه اقتصادی لازم برخوردار نباشد، دولت می‏تواند با اعمال سیاست خرید تضمینی یا ارائه تسهیلات حمایتی، توازن در جاذبه اقتصادی را برقرار نماید. در این صورت هر بهره بردار در ازای مقدار آب دریافتی موثرترین راهکارهای فنی برای افزایش راندمان مصرف را به کار خواهد بست. در این شرایط دولت به نمایندگی از حاکمیت صرفا بر میزان تخصیص سالانه آب به میزانی که از 75 درصد حجم آب تجدیدپذیر سالانه تجاوز نکند و حمایت از تولید کالاهای اساسی نظارت کرده و ضمن رعایت ملاحظات محیط‏زیستی، با واگذاری تصدی گری‏ها به بخش‏های غیردولتی به اشتغال‏زایی نیز کمک خواهد کرد.

2- پیاده‏‌سازی سیستم ملی و منطقه‏ای حسابداری آب به ایجاد نگاهی جامع که بیانگر جابجایی حجم مشخصی از آب از تولید تا مصرف می‏باشد کمک شایانی خواهد کرد. در این صورت اعداد و ارقام در خصوص راندمان آبیاری، آب بازگشتی، مدیریت کیفی آب و زهاب‏ها و ... شفاف و رصد خواهد شد. همچنین مصرف‏کنندگان نسبت به درصد آب بازگشتی نیز مسئولیت دارند و در نحوه ارائه خدمات به مصرف کننده‏ای که آب بازگشتی را به صفر رسانده یا زهاب غیرکیفی تولید کرده است با سایر مصرف‏کنندگان تفاوت‏هایی وجود خواهد داشت.

3- ارائه تسهیلات بلاعوض 85 درصدی، به طور غیرمستقیم دریافت تسهیلات را تبدیل به هدف کرده و در نتیجه افزایش بهره‌‏وری آب از موضوعیت خارج می‏شود. حمایت‏های دولتی از سامانه‌های نوین آبیاری و گلخانه‏ها باید به گونه‏ای باشد که عواید اقتصادی ناشی از اجرای سیستم بتواند در میان‏‌مدت سرمایه‏‌گذاری اولیه را بازگرداند تا صرفا بهره‌‏بردارانی که از دانش و مهارت کافی در به‌‏کارگیری این سامانه‏ها برخوردار هستند برای دریافت آن اقدام نمایند. سایر تسهیلات و سیاست‏های حمایتی می‏تواند در بخش‏های دیگر از فرآیند تولید و عرضه محصول مداخله نماید.

4- مطالعات آمایش سرزمین به صورت ملی و استانی مبنای تصمیم‌‏گیری قرار گیرد تا منابع مالی پیش‌‏بینی‏‌شده برای حمایت از اشتغال در بخش کشاورزی و حفظ تولید ناخالص داخلی در بستری سازگار با شرایط اقلیمی و زیستی هر منطقه صورت پذیرد. در این صورت ممکن است در برخی مناطق عملا توسعه آبیاری تحت فشار موضوعیت و اولویت نداشته باشد.

5- در حال حاضر در کشور به‏طور متوسط سالانه بالغ بر 7 میلیارد مترمکعب برداشت بیش از ظرفیت آب تجدیدپذیر صورت می‏گیرد. با توجه به تشدید پیامدهای تغییر اقلیم و بروز دور‌ه‏‌های خشک طولانی‏‌مدت، سازگاری با کم‏‌آبی اصلی‏‌ترین راهکار مدیریت منابع آب موجود به شمار می‏آید. بدین‏منظور در گام اول کاهش برداشت از منابع تا سطح 75 درصد حجم آب تجدیدپذیر سالانه مورد توجه قرار گرفته است. تحقق این مطلوب مستلزم کاهش قابل توجه برداشت در بخش‏های مختلف شامل کشاورزی، شرب، خدمات و صنعت است. در بخش شرب و صنعت کاهش برداشت‌‏ها عمدتا با افزایش بهره‌‏وری و به صفر رساندن تلفات محقق خواهد شد. در بخش کشاورزی افزایش بهره‏وری به تنهایی پاسخ‏گو نبوده و با توجه به سهیم عظیم این بخش در بهره‏‌برداری از منابع آب تجدیدپذیر کشور، لازم است به تدریج از میزان تخصیص به این بخش نیز کاسته تا کمبود آب در سایر بخش‏ها نیز جبران شود. در این فرآیند برداشت‏های غیر قانونی، اضافه‏‌برداشت‏ها و همچنین برداشت‏هایی که از آورد اقتصادی لازم برخوردار نباشد (کشت های کم بازده) به صفر خواهد رسید. در چنین شرایطی توسعه سطح زیر کشت و افزایش برداشت از منابع آب زیرزمینی از طریق توسعه سامانه‏‌های نوین آبیاری با سیاست‏های کلان سازگاری با کم‏آبی که اجرای آن اجتناب‏ناپذیر است در تعارض بوده و موجب اتلاف منابع خواهد شد. لذا باید در اسرع وقت نتیجه بازنگری در سیاست های توسعه سامانه های نوین آبیاری صورت گرفته و در سطح کلان این ظرفیت در مسیر سازگاری با کم‏آبی به کار گرفته شود.

منابع

1) ۱.۷میلیون هکتار از اراضی کشاورزی به آبیاری تحت فشار مجهز است

https://www.maj.ir/Index.aspx?page_=dorsaetoolsenews&lang=1&sub=87&PageID=88906&PageIDF=0&tempname=boodje

2) وزارت جهاد کشاورزی، معاونت برنامه ریزی و اقتصادی، مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات، آمارنامه کشاورزی سال 1395، جلد دوم، فصل اول (آب و خاک)، جدول شماره 1-1-1 (عملکرد طرحهای مرتبط با معاونت آب و خاک در سال های 1394 و 1395)

http://amar.maj.ir/Dorsapax/userfiles/Sub65/amarnamehj2-1395-site.pdf

3) وزارت جهاد کشاورزی، معاونت برنامه ریزی و اقتصادی، مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات، آمارنامه کشاورزی سال 1396، جلد دوم، فصل اول (آب و خاک)، جدول شماره 1-1-1 (عملکرد طرحهای مرتبط با معاونت آب و خاک در سال های 1395 و 1396)

http://amar.maj.ir/Dorsapax/userfiles/Sub65/amarnamehj2-96-site.pdf

4) وب سایت مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، سـامانه قوانین، قوانین و مقررات، قانون برنامه پنجساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (۱۴۰۰ـ ۱۳۹۶)، بخش 7 (کشاورزی)، جدول شماره 5 (اهداف کمی راهبرد ارتقای بهره وری آب و خاک کشاورزی، صرفه جویی در مصرف آب کشاورزی و اعمال مدیریت تقاضا)

5) Naghedifar, S. M., Ziaei, A. N., & Ansari, H. (2018). Simulation of irrigation return flow from a Triticale farm under sprinkler and furrow irrigation systems using experimental data: A case study in arid region. Agricultural Water Management, 210 (January), 185–197. https://doi.org/10.1016/j.agwat.2018.07.036

6) وب سایت سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو):

Does Improved Irrigation Technology Save Water? A Review of the Evidence. Discussion Paper on Irrigation and Sustainable Water Resources Management in the Near East and North Africa"

7) گزارش مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری، "آیا بهبود فنآوری آبیاری به صرفه جویی آب منجر خواهد شد؟ مروری بر شواهد موجود"

8) وب سایت مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، گزارش‌های کارشناسی، نقدی بر عملکرد سامانه ‏های نوین آبیاری (تحت فشار) و سرمایه‌گذاری‏های مرتبط انجام شده (http://rc.majlis.ir/fa/report/show/1101718)

شعار سال،با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از شبکه مطالعات سیاست گذاری عمومی،تاریخ انتشار:94تیر1398،کدخبر:182444،www.npps.ir