شعار سال:همه ایرانیان و بسیاری از گردشگران خارجی که به کشورمان سفر کرده‌اند، قطعا نام «ماسوله» را شنیده‌اند و یا سفری به آن داشته‌اند. ماسوله در استان گیلان، با معماری خاصش شهره شده است، اما اگر کمی از میان درختان سر به فلک کشیده شمال فاصله بگیریم و راهی کوهستان‌های بلند غرب کشور شویم، با یک شاهکار معماری و شهرسازی آشنا می‌شویم.
«پاوه» که در دل اورامانات کرمانشاه جای خوش کرده، به دیار «هزار ماسوله» مشهور است؛ شهری با آب و هوای معتدل که در دامنه کوه ساخته شده، قدمتی بیش از 3 هزار سال دارد و ترکیبی زیبا از صخره و آب است.

پاوه را به یکی از سرداران «یزدگرد سوم» نسبت می‌دهند و معتقدند یزدگرد سوم این سردار را به منظور تجدید آئین زرتشت به این منطقه روانه کرده است و در قلعه «دژ» و «پاسگه» که هنوز در پاوه دیده می‌شود، بازمانده برج و باورهای آن سردار وجود دارد. اما در خصوص این تاریخ مناقشه وجود دارد و بین مورخین اختلاف نظر است. اما معنی لغوی پاوه، به معنی «ایستادن روی پای خود» است که با فرهنگ حاکم بر مردمان این منطقه همخوانی دارد، چرا که پاوه از لحاظ اقتصادی و سیاسی تا چندین سال ارتباطی با خارج از منطقه خود نداشت و پس از دهه 30 خورشیدی است که ارتباطات سیاسی و اجتماعی آن شکل می‌گیرد.

چه چیز این شهر را خاص کرده است؟

معماری حاکم بر منطقه اورامانات وجه تمایز و شهرت این منطقه شده است. عموم روستاهای اورامانات کرمانشاه یا در دل دره‌ها ساخته شده و یا در شیب کوه‌های استوارند که باعث شده شاهد معماری منحصر به فردی در شمال استان کرمانشاه باشیم.

شواهد و بررسی های انجام شده حکایت از قدمت بسیار زیاد پاوه به عنوان سکونتگاهی روستایی داشته که مانند اغلب سکونتگاهای روستایی اورامانات، دوران پر فراز و نشیبی را طی کرده است.

البته در شکل‌گیری این مکان مانند اغلب مکان‌های مسکونی منطقه، شرایط جغرافیایی، طبیعی و توپوگرافی نقش موثری داشته است. ساختار کالبدی شهر نشان از آن دارد که ساکنان اولیه آن بنا به دلایلی نظیر وجود موانع در مقابل بلایای طبیعی، خطرات ناشی از حمله اقوام دیگر، بهره‌گیری از حداکثر شرایط طبیعی، قرار گرفتن بر روی زمین های نامناسب کشاورزی، قرار داشتن در سر راه مسیرهای کاروان رو و حتی فراتر از آن، این مکان را برای سکونت انتخاب کرده و هسته اولیه آن را شکل داده‌اند.

البته استفاده از منابع آبی دره‌های اطراف برای باغداری و زراعت، استفاده از گرمای خورشید در زمستان ها و استقرار شهر بر روی مرغوبترین زمین‌ها از نظر کشاورزی و باغداری، سکونت را در این نقطه نیز توجیه‌پذیر ساخته است.

حیاط من و شما نداره/ از دیدن این معماری تعجب نکنید!

در منطقه اورامانات و خصوصا شهر پاوه معماری آن برگرفته از محیط و فرهنگ مردمان این سرزمین بوده است و پیشنیان به طور بسیار هنرمندانه و کاربردی، معماری خاصی را از خود به جای گذاشته‌اند که با کمترین هزینه‌ای برای محیط زیست خود توانسته اند به نحو احسن با محیط خود ارتباط برقرار کنند. معماری که استفاده شده اغلب به صورت پلکانی با توجه به شیب زمین ساخته شده است و پشت بام منزل پایین به منزله حیاط خانه بالاست و کارکردهایی مثل گردهمایی‌ها برای برگزاری مراسمات و جشن‌ها و همچنین مکانی برای بازی بچه ها داشته و دارد.

در الگو بافت در این منطقه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

تراکم: در منطقه هورامانات به دلیل سرمای زیاد در فصولی از سال بافت مسکونی را به صورت فشرده و متمرکز می‌سازند تا بتوانند سطح تماس فضاهای گرم مسکونی را با محیط بیرون کمتر کنند و همچنین تابش حرارت از سطوح دیوارهای گرم این منازل می‌تواند هوای سرد را معتدل کند که از کارکردهای بافت متراکم است.  

همسازی با شیب: با توجه به توپوگرافی منطقه اورامانات معماری آن بر روی شیب دامنه‌ها شکل گرفته است و توانسته خود را با شیب هماهنگ  کند و با توجه به محدودیت زمین توانسته اند به بهترین صورت نور و روشنای و همچنین معابر و نقاط دسترسی را رعایت کنند.

مکان گزینی: مکان گزینی و جایگری معماری در هورامانات در مناسب ترین نقاط این سرزمین سخت و کوهستانی شکل گرفته است که این مهم بر گرفته از تجربه پیشنیان بوده است که تمام جوانب و خطرات پیش رو را در نظر گرفته اند، برای نمونه در بازدیدی بعد از زلزله  از این مناطق داشتیم مشاهده شد که بافت قدیمی روستا ها از ریزش سنگ ناشی از زلزله آسیبی ندیده و تنها منازلی که خارج از این بافت در مسیر ریزش سنگ ها قرار گرفته بودند.
مصالح استفاده در منطقه هورامانات مانند سایر مناطق کوهستانی چیزی است که در دسترس است. در این مناطق سنگ به دلیل در دسترس بودن و از همه مهمتر تطابق با اقلیم به شدت مورد توجه است به طوری که از همان سنگ تراشیده شده جهت ساخت ابنیه استفاده می گردد در کنار سنگ توانسته‌اند از چوپ به جهت محکم سازی ساختمان ها استفاده کنند. این چوب‌ها که به صورت دیمک، مروله، دزه ون، باله شم و... کارکردهای مختلفی در معماری هورامانات داشته اند. از طرفی باعث ایجاد نوعی هماهنگی بصری در این منظر فرهنگی شده و آن را به شکل یک فرم واحد درآورده است.

در یک تعریف کلی از معماری پاوه و اورامانات می توان آن را معماری مناسب با اقلیم و در آن به محیط، طبیعت و انسان احترام گذاشته شده است، این معماری از یک سو با فرهنگ و سنن کهن و دیرین مردمان این مناطق در آمیخته است و از طرف دیگر، با شرایط اقلیمی و جغرافیایی منطقه در ارتباط است.

چیدمان فضاها همگی بر اساس ارزش های فرهنگی و مسائل زیست محیطی و اقلیمی صورت گرفته است؛ به صوری که در طبقه زیرین ساختمان ها کاهدان، محل دام ها، محل طیور قرار گرفته تا از حرارت و گرمای آن برای گرم کردن طبقه بالاتر که محل سکونت افراد خانواده است، استفاده شود.

یکی از ویژگی‌های بافت پلکانی استفاده حداکثری از نور است به طوری که مانع استفاده دیگران از این منبع گرما بخش نشود، در واقع در سازه‌های پلکانی پاوه منابع به صورت جمعی استفاده می‌شده و نفع حداکثر فردی نفی شده است، این فلسفه (استفاده جمعی از منابع مشترک) کم رنگ شده است و در سازه‌های جدید که به صورت آسمان خراش ظهور پیدا کرده است این مسئله تحت تاثیر قرار گرفت که نه تنها موجب شده که دیگر نتوان از گرمای خورشید به صورت مشترک استفاده کرد بلکه باعث شده که چهره شهر هم به هم ریخته است.

 معماری پاوه و اورامانات می توان آن را معماری مناسب با اقلیم و در آن به محیط، طبیعت و انسان احترام گذاشته شده است، این معماری از یک سو با فرهنگ و سنن کهن و دیرین مردمان این مناطق در آمیخته است و از طرف دیگر با شرایط اقلیمی و جغرافیایی منطقه در ارتباط است

البته پاوه محدود به معماریش نمی‌شود و مسئولین استانی در تلاش هستند که کل منطقه اورامانات را ثبت جهانی کنند. در همین خصوص محمد‌حسن طالبیان معاون سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در جلسه (26 خرداد) رفع موانع ثبت جهانی اورامانات که در کرمانشاه برگزار شد، اظهار داشت: حدود چهار سال است که به‌ دنبال ثبت‌جهانی اورامانات هستیم، مداخلات فراوانی در منطقه اورامانات اتفاق افتاده است و باید زودتر از این زمان کار ثبت جهانی اورامانات را انجام می‌دادیم، به‌دنبال سناریویی هستیم که پرونده را کم ریسک‌تر برای ثبت جهانی بفرستیم.

وی از قرار گرفتن پرونده ثبت جهانی اورامانات در فهرست موقت میراث جهانی خبر داد و افزود: برای ثبت جهانی شدن اورامانات تعداد زیادی مقاله نیاز است، باید هر دستگاهی اطلاعاتی که در مورد اورامانات دارد ارائه دهد، ارائه اطلاعات مربوطه در ثبت جهانی شدن می‌تواند خیلی موثر باشد.

پتانسیل جهانی خودمان را ذبح کرده‌ایم!

معماری، طبیغت و زیست بوم منطقه اورامانات بسیار جذاب است و همین امر موجب شده که مسئله ثبت جهانی این خطه در دستور کار قرار گیرد. اما این بخشی از ماجراست، متاسفانه در سایه بی توجهی به اصالت معماری و سازه‌های این منطقه، پاوه اصالت بناهای خود را از دست داده است و میرود که کلا این میراث با ارزش از دست برود. هجوم ساخت‌وسازها و اعطای بلند مرتبه سازی موجب شده که بخشی از معماری پاوه کاملا از بین برود، هرچند چند وقتی هست که نسبت به حفظ سازه‌های این شهر اقداماتی صورت گرفته اما ضربات جبران ناپذیری به اصالت معماری آن وارد شده است.

در همین باره، امید قادری مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کرمانشاه ، اظهار داشت: متأسفانه این موضوع در گذشته خیلی مغفول مانده است. در دهه 60, 70 و اوایل دهه 80 یک سری صدمات به معماری و میراث‌های ما وارد شد. هر استانی بافت‌های قدیمی خود را حفظ کند، برگ برنده را در دست دارد. ما متأسفانه دیر به این مقوله توجه کردیم.
معماری اصیل پاوه در معرض خطر جدی قرار گرفته است. بلند مرتبه سازی میراث معنوی و معماری منطقه اورامانات را در معرض نابودی قرار داده، همین امر موجب شده که ثبت جهانی این خطه با مشکلاتی مواجه شود.

مدیرکل میراث فرهنگی کرمانشاه بیان داشت: مانع اصلی ثبت جهانی اورامانات از بین رفتن بافت معماری است. مثلا در روستای هجیج دو خانه با نمای کامپوزیت ساخته شده است. ارزیاب‌های یونسکو این موضوع را از ما نخواهند پذیرفت. یا مثلا طرح‌های هادی ایجاد شده توسط بنیاد مسکن بدون در نظر گرفتن بافت تاریخی روستاها انجام شده است.

وی افزود: در این قضیه بسیار فرصت‌سوزی شده است. ما روزانه با شهرداری‌ها و بعضی نهاد‌ها درگیر این مسائل هستیم و با سیاست سخت‌گیرانه سعی در حفظ بافت‌های قدیمی را داریم.

قادری اظهار کرد: از همه بدتر در بازسازی بسیاری از روستاهای زلزله‌زده بدون توجه به معماری سنتی اقدام به بازسازی یا جابجایی شده است.این یک فرصت‌سوزی است.ما می‌توانستیم بعد از زلزله با استفاده از فرصت بازسازی بسیاری از روستاها را با همان معماری سنتی خودشان بازسازی و مقاوم سازی کنیم.

البته بسیاری از روستاهای اطراف شهرستان پاوه هنوز معماری اصیل خود را حفظ کرده‌اند و در نگهداری آن هم مصر هستند.

بر اساس بررسی سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) برای ایران با توجه به شرایط موجود برگ برنده‌اش گردشگری روستایی و طبیعت است. با توجه به شرایط اقتصادی و فرهنگی ایران شاید در گردشگری شهری و مدرن نتوانیم پیشرفت کنیم، چرا که بعضی‌ کشورهای منطقه نظیر امارات و ترکیه در این زمینه سرمایه‌گذاری بسیار کرده‌اند و سبک و سیاق مسائل فرهنگی ما هم با آن‌ها یکسان نیست.

بر اساس نظر کارشناسان گردشگری روستاهای ایران در منطقه به لحاظ طبیعت، آیین‌ها، آداب و سنن و قدمت بسیار بالا بی‌نظیر و در جهان کم نظیر هستند که این موارد برای گردشگران بسیار جذاب است. از همین رو مسائلی چون حفظ معماری روستاها از ارزش دوچندانی برخوردارند.

روستاهای «هجیج»، «خانقاه»، «نسمه»، «باینگان» و چندین و چند روستای دیگر در منطقه اورامانات کرمانشاه از این ویژگی بهره‌مند هستند و مردم هم متوجه ارزش بالای اصالت معماری آن‌ها شده‌اند.
نمایی از روستای خانقاه. این روستا از توابع بخش مرکزی شهرستان پاوه بوده و دارای معماری پلکانی است.

منطقه اورامانات کرمانشاه، بهشتی از معماری، طبعیت بکر و زیست بومی جانوری است، بخشی از زیبایی‌های آن در فیلم تلویزیونی «نون خ» به قاب تصویر کشیده شد. درباره معماری این منطقه می‌توان گفت در جهان کم نظیر است، اما در سایه بی توجهی و ناآگاهی مسئولین و مردم، بخشی از این سرمایه ملی در حال تخریب بوده که نیازمند توجه ویژه هست.

انتظار می‌رود، برای احیای این معماری اقدامات جدی از سوی مسئولین صورت گیرد و مردم نیز نسبت به ارزش معنوی آن آگاه شوند. هرچند همه این امور زمان‌مند هستند، لذا پیشنهاد می‌شود تا قبل از اینکه معماری این منطقه بیشتر از این مدرن نشده، حتما سری به «هزار ماسوله» بزنید.