شعارسال: «گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را تعمیر و به نظر من یک ترک آن را خراب کردند. رنگ این ترک به بقیه ترک‌ها نمی‌خورد و اندازه آن‌ هم غلط است. وقتی لچکی را بالا برده‌اند نتوانسته‌اند آن را جفت کنند و گنبد خراب ‌شده است.»؛ این نخستین اظهارنظر کارشناسی درباره مرمت یکی از ترک‌های گنبد خاکی مسجد شیخ لطف‌الله بود که توسط مهدی حجت یکی از روسای اسبق و بنیان‌گذار سازمان میراث فرهنگی روز 23 آبان ماه در همایش مدیریت حفاظت از میراث فرهنگی در جمع اساتید و دانشجویان دانشگاه هنر اصفهان گفته شد؛ اظهارنظری که سبب شد تا برخلاف سایر مشکلات و چالش‌هایی که میراث فرهنگی اصفهان این سال‌ها با آن درگیر است و کسی در پایتخت نه چشم بینا برای دیدن و نه گوش شنوایی برای شنیدن آن دارد، این بار به ‌سرعت و در کمتر از چند روز مورد توجه مقامات عالی‌رتبه کشوری قرار بگیرد.
اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهوری نخستین کسی بود که به موضوع واکنش نشان داد و در جلسه شورای عالی میراث فرهنگی، با تاکید بر لزوم حراست و حفاظت از میراث فرهنگی به‌ عنوان هویت کشور و بیان اینکه مسجد شیخ لطف‌الله مثل یک گوهر ارزشمند برای اصفهان و ایران است از وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع ‌دستی خواست با تبیین و تشریح دقیق اقدامات انجام‌شده، دغدغه علاقه‌مندان و صاحب‌نظران نسبت به مرمت این مسجد تاریخی را مرتفع سازد و وزیر شخصاً بر این امر نظارت مستمر داشته باشد. هرچند تاکنون علی‌اصغر مونسان، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع ‌دستی درباره چگونگی روند طی شده برای مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اظهارنظر رسمی نکرده است، اما از اظهارنظر سایر مدیران میراثی اینگونه برداشت می‌شود که برخلاف اظهارنظر حجت درباره غلط بودن مرمت انجام‌شده، جزئیات اتفاقات انجام‌شده مورد تایید سازمان میراث فرهنگی است.
فاصله ایجاد شده بین ترک‌ها انجام اسکن و نقشه‌برداری دست را رد می‌کند
اختلاف رنگ و فاصله بین ترک مرمت‌شده با سایر ترک‌ها از جمله مواردی است که پاسخ‌های ارائه ‌شده توسط میراث فرهنگی هنوز نتوانسته کارشناسان و متخصصان علم مرمت را قانع کند. تناقض‌گویی‌های مدیران میراثی در دفاع از مرمت انجام‌ شده در روزهای گذشته نیز سبب افزایش حساسیت افکار عمومی نسبت به موضوع شده است. مهدی جعفری نوگورانی، رئیس هیئت ‌مدیره بنیاد آریا نیز معتقد است به دلیل اختلاف رنگ و فاصله ایجاد شده بین ترک‌ها مرمت انجام‌ شده در گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، مرمتی غلط و غیراصولی است.
جعفری نوگورانی با اشاره به اظهارنظر مدیر پایگاه میراث جهانی نقش‌ جهان در‌خصوص انجام اسکن لیزری قبل از آغاز مرمت می‌گوید: «خانم خطابخش اعلام کرده که ابتدا اسکن و مستندنگاری شده سپس اقدام به پیاده‌سازی گنبد شده است. ایشان همچنین اعلام کرده که پیمانکار چون اسکن انجام ‌شده توسط میراث فرهنگی را قبول نداشته، شخصاً به روش سنتی اقدام به نقشه‌برداری از گنبد کرده و چون اختلافی بین مستندات اسکن شده و روش دستی مشاهده نشده میراث فرهنگی اجازه مرمت را صادر کرده است.» حال این پرسش مطرح است که چگونه با وجود انجام اسکن لیزری و نقشه‌برداری دستی، پس از پاک‌سازی زمانی که ترک دوباره روی گنبد قرارگرفته بین ترک مرمت‌شده با سایر ترک‌ها فاصله ایجاد شده است؟ دلیل فاصله بین ترک‌ها چیست؟ آیا پیمانکار در محاسبات تجمیع ترک‌ها (محاسبه بندهای بین آجرها) اشتباه کرده است؟ جعفری نوگورانی معتقد است: «با وجود اینکه میراث فرهنگی مدعی است قبل از عملیات مرمت گنبد اسکن شده و پیمانکار هم به روش دستی نقشه‌برداری کرده اما در عمل هیچ ‌یک از این دو اتفاق رخ نداده و دلیل آن‌هم فاصله ایجادشده بین ترک‌ها است.» فاصله بین ترک‌ها ادعای میراث فرهنگی مبنی بر انجام اسکن و نقشه‌برداری دستی را رد می‌کند. البته اگر مدیر پایگاه جهانی نقش جهان اصرار دارد که این عمل انجام ‌شده برای اثبات کافی است، مستندات فعالیت‌های انجام‌شده را ارائه دهد. رئیس هیئت ‌مدیره بنیادآریا با اشاره به اظهارنظر مدیران میراث فرهنگی «مبنی بر این‌که فاصله ایجاد شده بین ترک‌ها با ادامه مرمت گنبد جبران می‌شود»، ادامه داد: «بله درست است با ادامه مرمت فاصله ایجاد شده بین ترک‌های گنبد از بین می‌رود چون این اتفاق در ترک‌های بعدی هم تکرار خواهد شد؛ اما یک نکته مهم اینکه درنهایت با اتمام کار مرمت و حذف فاصله بین ترک‌ها قطر دایره گنبد نیز کوچک‌تر خواهد شد‌ چراکه به دلیل اشتباه محاسباتی پیمانکار در ترک اول و تکرار این اشتباه در سایر ترک‌ها درنهایت شاهد گنبدی با قطر کوچک‌تر خواهیم بود.» به گفته این کنشگر میراث فرهنگی، شاید مدیران میراث فرهنگی اصفهان محاسبه کردند که گذرگاه آقا نجفی که قرار است در فاصله چندمتری مسجد شیخ لطف‌الله ساخته شود، سایه گنبد روی دهانه یکی از مغازه‌ها می‌افتد به همین دلیل با جمع‌کردن گنبد، خواسته‌اند تا سایه کوچک‌تری ایجاد شود. جعفری می‌گوید: این تنها تفسیری است که می‌توان از این روشِ محاسبه داشت.
پاکسازی خشن عامل اصلی تغییر رنگ گنبد
اختلاف رنگ ایجاد شده در گنبد خاکی مسجد شیخ لطف‌الله شاید مهم‌ترین عاملی بود که سبب شد تا اشتباهات مرمتی آن پیش از بناهای دیگر در اصفهان به چشم بیایید. به گفته پروفسور تیتوس بورکهارت: «ایرانیان وحدت را در موزونی و هماهنگی می‌بینید زیرا که ایرانیان به لحاظ طبیعت و فرهنگشان همه بصری‌اند و با چشم دل می‌بینند.» فرهنگ بصری که این سال‌ها با مرمت‌های غیراصولی مانند بسیاری دیگر از بخش‌های فرهنگ ایرانی در حال نابودی است. جعفری نوگورانی، مرمت غیراصولی و اشتباه را دلیل اصلی اختلاف رنگ شدید به وجود آمده بین ترک مرمت ‌شده با سایر ترک‌ها می‌داند. این کنشگر میراث فرهنگی با بیان اینکه اختلاف رنگ در مرمت یک امری طبیعی است، ادامه داد: «اما اختلاف چندین پرده‌ای در گنبد شیخ لطف‌الله از نظر علم مرمت طبیعی نیست. پیمانکار عنوان کرده که پاک‌سازی گنبد به روش دستی و بدون استفاده از مواد شیمیایی انجام‌ شده است. به بیان ساده پیمانکار از ابزاری مانند پرس برای پاک‌سازی استفاده کرده و پس از رسوب‌زدایی آجر و کاشی‌ها را در جای خود قرار داده است. پس دلیل این اختلاف رنگ شدید چیست؟» جعفری نوگورانی معتقد است: «شدت پاک‌سازی به نحوی بوده که سبب شده تا لعاب آجرها و خلل فرجی که در لعاب کاشی‌ها وجود داشته از بین برود، درنتیجه زمانی که دوغاب به‌صورت پخش از بالا به پایین گنبد ریخته شده، دوغاب داخل منافذ ایجاد شده وارد و سبب شد تا رنگ ترک مرمت ‌شده سفید شود. به گفته این کنشگر میراث فرهنگی، اختلاف رنگ ایجاد شده تایید می‌کند که پاک‌سازی انجام‌شده خشن بوده و سبب ایجاد تغییر رنگ‌شده است.» با توجه به اینکه مشخص نیست چه موادی در دوغاب استفاده‌ شده چه تضمینی وجود دارد که رطوبت دوباره از آن عبور نکند؟ این‌ها بخشی از پرسش‌هایی است که هنوز میراث فرهنگی اصفهان پاسخ روشنی به آن‌ها نداده است. جعفری نوگورانی تاکید کرد: «اختلاف رنگ ایجاد شده این موضوع را تایید می‌کند که پاک‌سازی بیش‌ازحد لازم انجام ‌شده. همچنین روشی که برای دوغاب دادن ترک استفاده ‌شده روش غلطی بوده چراکه درنتیجه آن شاهد اختلاف رنگ شدید ترک مرمت ‌شده با سایر ترک‌ها هستیم.» رئیس هیئت‌ مدیره بنیادآریا معتقد است: «میراث فرهنگی اصفهان در بحث مرمت به اصلی به نام موزون‌سازی در مرمت اعتقادی ندارد. تکنیک موزون‌سازی در علم مرمت یعنی مرمت انجام‌ شده با سایر بخش‌ها یک پرده اختلاف رنگ داشته باشد. اختلاف رنگی که نه عوام بلکه تنها چشم متخصص قادر به درک آن باشد. برخلاف آن چیزی که در حال حاضر در گنبد شیخ لطف‌الله شاهد آن هستیم، اختلاف رنگ ایجاد شده به حدی است که از چشم بصری شهروندان و گردشگران با فاصله چند متری هم دور نمانده است.» تغییر رنگی که فربیا خطابخش مدیر پایگاه جهانی نقش‌جهان آن را در پروژه‌های مرمتی یک امر بدیهی می‌داند، بر این اساس ‌کل بحث تغییر رنگ در گنبد شیخ لطف‌الله را قبول ندارد و نام آن را تغییر قسمت مرمت ‌شده و قسمت مرمت نشده گذاشته است. از این‌ رو پس از اتمام مرمت گنبد شیخ لطف‌الله علاوه بر کوچک شدن گنبد دیگر نه یک گنبد خاکی ‌رنگ بلکه شاهد یک گنبد سفید خواهیم بود. و این برای نخستین بار در علم مرمت جهان خواهد بود که با مرمت یک بنا توانسته‌ایم فلسفه وجودی آن را نیز تغییر دهیم. چراکه پس از مرمت کامل دیگر نه گنبدی به رنگ خاکی که گنبدی سفید رنگ را در میدان نقش جهان شاهد خواهیم بود. نوآوری و ابداعات میراث فرهنگی اصفهان در حوزه مرمت به همین ‌جا ختم نمی‌شود. فریبا خطابخش، مدیر پایگاه جهانی نقش جهان معتقد است، اشتباه میراث فرهنگی در جمع‌آوری داربست قبل از اتمام کامل مرمت سبب شده تا شهروندان نسبت به رنگ گنبد حساس شوند. گفته‌ای که جعفری نوگورانی می‌گوید: «باید آن را به‌ عنوان یک تکنیک مرمتی به اسم مدیران اصفهانی به تکنیک‌های علم مرمت اضافه کرد. چراکه مدیران میراث اصفهان به تجربه در این سال‌ها آموخته‌اند وجود داربست‌های مرمتی به مدت چند سال سبب محدود شدن فضای بصری شهروندان می‌شود. در‌نتیجه به دلیل نبود فضای بصری کافی وقتی پس از چندین سال مرمت با جمع‌آوری داربست‌ها بنای مرمت ‌شده در معرض دید قرار می‌گیرد، شهروندان و کارشناسان متوجه اشکالات مرمتی نمی‌شوند. نمونه آن مرمت انجام‌ شده در ایوان عالی‌قاپو. پس از حدود 14 سال داربست‌های ایوان برداشته شد اما شهروندان چندان متوجه اشکالات مرمتی نشدند، ایوانی که در رنگ‌آمیزی نقاشی‌های آن به بدیهی‌ترین تکنیک مرمت، یعنی موزون‌سازی رنگ اصلاً توجهی نشده است.» پس فریبا خطابخش به ‌نوعی درست می‌گوید؛ اشتباه میراث در مرمت گنبد شیخ لطف‌الله این بود که داربست‌ها را زود جمع کردند. اگر مانند گنبد مسجد چهارباغ و گنبد مسجد امام سال‌های سال داربست‌ها باقی می‌ماند شاید پس از چند سال تغییر رنگ گنبد شیخ لطف‌الله از خاکی به سفید چندان به چشم نمی‌آمد.
‌این رنگ درست گنبد است
فریدون الهیاری، مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان نیز درباره اختلاف رنگ گنبد مسجد شیخ لطف‌الله گفته است: «رنگ درست گنبد این است.» به تعبیری پس از 400 سال مدیران میراث فرهنگی اصفهان اشتباه استاد حسین بناء اصفهانی را اصلاح‌ کرده و رنگ گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را از خاکی به سفید تغییر دادند! تغییراتی که به گفته الهیاری «به‌ صورت روزانه مستند‌نگاری شده و مستندات به تهران ارسال می‌شده و معاون میراث فرهنگی هیچ واکنشی در این رابطه نداشته چون در جریان تمام جزئیات قرار داشته است.» بی‌شک این انتظاری بیجا و احتمالاً زیادی است که بخواهیم محمدحسین طالبیان، معاون میراث فرهنگی سکوت چند ساله‌اش درباره اتفاقات رخ‌ داده در میراث اصفهان را فقط به خاطر اختلاف رنگ و چند سانتی‌متر فاصله آن‌ هم در یک ترک از گنبد شیخ لطف‌الله بشکند؛ اما شهروندان، کارشناسان و متخصصان میراث فرهنگی منتظرند تا موضع‌گیری شخص علی‌اصغر مونسان در مقام وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع ‌دستی درباره مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را بشنوند. اظهارنظری که در حافظه تاریخی میراث اصفهان ثبت خواهد شد.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات بر گرفته از روزنامه ابتکار، تاریخ انتشار: 4 دی 1398 ، کدخبر: _ ، www.ebtekarnews.com