شعار سال: در شرایط جهانی شدن اقتصاد، فرهنگ و فناوری، جذب دانشجویان خارجی موجب مشارکت فعال در روند جهانی تولید علم و تسهیل انتقال فناوری و غنی شدن فرآیند آموزش می‌شود.

بار‌ها و بار‌ها گفته شده است که جذب دانشجویان بین المللی اقتصاد آموزش عالی را شکوفا می‌کند. در ادامه این گزارش به بیان میزان جذب دانشجویان خارجی و جایگاه ایران در جریان جابه‌جایی‌های دانشجویی می‌پردازیم.

رشد ۴.۵ برابری جمعیت دانشجویان بین المللی طی ۸ سال

تعداد دانشجویان بین المللی در ایران طی سال‌های تحصیلی ۹۱-۱۳۹۰ تا ۹۸-۱۳۹۷ با رشدی تقریبا ۴ و نیم برابری همراه بوده است و از ۴ هزار و ۵۱۲ نفر در سال تحصیلی ۹۱-۱۳۹۰ به ۲۱ هزار و ۶۰۱ نفر در سال تحصیلی ۹۸-۱۳۹۷ رسیده است. 

همچنین شکاف بین حضور مردان و زنان بین المللی در ایران جهت تحصیل رو به افزایش است و زنان کمتری تمایل به تحصیل در ایران دارند. هم اکنون ۵۵ درصد دانشجویان بین المللی در ایران مرد و ۴۵ درصد زن هستند.

دانشجویان بین المللی در ایران بیشتر مشغول به تحصیل در رشته‌های علوم انسانی هستند، اما باید توجه کرد که تقاضا برای ورود به رشته‌های پزشکی در ایران رو به افزایش است که این امر ناشی از برنامه‌های وزارت بهداشت است که از سال ۱۳۹۴ تمام برنامه‌های آموزشی را به زبان انگلیسی بر روی وب سایت‌های دانشگاه‌ها قرار داد و برای دانشجویان بین المللی قابل استفاده کرد. از سوی دیگر با راه اندازی وب سایت تحصیلات تکمیلی در ایران تمام برنامه‌های آموزشی دانشگاه‌های علوم پزشکی و غیر پزشکی در دسترس قرار گرفته است و برای پذیرش مستقیم دانشجویان بستری فراهم شده است.

رشته‌های علوم انسانی صدرنشین علاقه خارجی‌ها

در سال تحصیلی ۹۸-۱۳۹۷ رشته‌های مرتبط با علوم انسانی، فنی و مهندسی و علوم پزشکی به ترتیب با ۴۷، ۲۳ و ۱۶ درصد سه حوزه برتر دانشجویان بین المللی برای تحصیلی در ایران بوده و رشته‌های مرتبط با علوم پایه، هنر، کشاورزی و دامپزشکی به ترتیب در جایگاه‌های بعدی حوزه‌های علاقه دانشجویان برای تحصیل در ایران است.

عمده دانشجویان بین المللی در ایران را دانشجویان مقطع کارشناسی تشکیل می‌دهند. تنها در سال تحصیلی ۹۸-۱۳۹۷ مقطع لیسانس با ۶۴ درصد بیشترین تعداد دانشجویان بین المللی را به خود اختصاص داده است. دوره تحصیلی کارشناسی ارشد با ۱۸ درصد، دکترای عمومی با ۱۸ درصد، دکتری تخصصی با ۶ درصد و کاردانی با ۳ درصد در رتبه‌های بعدی بیشترین تعداد دانشجویان بین المللی قرار گرفته اند.

کشور‌های اصلی دانشجو فرست به ایران

مهمترین کشور‌های اعزام کننده دانشجو به ایران کشور‌های آسیایی هستند. در سال ۹۸-۱۳۹۷ کشور افغانستان با اعزام حدود ۱۳ هزار و ۸۵۱ دانشجو به ایران مهمترین کشور اعزام کننده دانشجو به ایران بوده است. در همین سال کشور عراق با ارسال ۲ هزار و ۸۱۰ دانشجوی بین المللی رتبه دوم را در اعزام دانشجو به ایران داشته است و در نهایت کشور لبنان با ارسال هزار و ۳۶۸ دانشجوی بین المللی رتبه سوم اعزام دانشجو به کشور را داشته است.

این سه کشور در مجموع ۸۶ درصد از جمعیت دانشجویان بین المللی در ایران را تشکیل می‌دهند که بیانگر تمرکز ایران بر جذب دانشجویان خارجی از کشور‌های منطقه است. پس از این سه کشور کشور‌های سوریه، چین و پاکستان به ترتیب در رده‌های بعدی اعزام دانشجو به ایران قرار دارند.

جایگاه ایران در جریان جابه جایی‌های دانشجویی

بهرام صلواتی مدیر رصد خانه مهاجرت ایران در گفت وگویی درباره جایگاه کشور در جا به جایی‌های دانشجویی گفت: از آنجا که سرمایه انسانی در حال تبدیل شدن به مرکز اصلی رشد و توسعه اقتصادی جوامع است، دسترسی به افراد با استعداد و ماهر یکی از عوامل اساسی تعیین کننده چشم انداز آتی یک کشور محسوب می شود. مطابق تعریف شاخص جذابیت برای استعدادها در سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، دانشجویان جزو استعدادها محسوب می شوند.

صلواتی بیان کرد: تلاش در جهت جذب دانشجویان بین المللی و بازگشت یا بهره مندی از دانشجویان مشغول به تحصیل یا فارغ التحصیل در خارج از کشورها می تواند موجب افزایش سرمایه انسانی در یک کشور شود. کشورها از لحاظ دسترسی به دانشجویان و نخبگان، به پنج گروه کلی تقسیم می شوند.

او ادامه داد: کشورهای سنتی دانشجو پذیر، کشورهایی هستند که از دیرباز جزو مقاصد محبوب دانشجویان بین المللی بوده اند. کشورهای نوظهور در بازار جذب دانشجویان بین المللی نیز در دو دهه اخیر، با بکارگیری سیاست های اثربخش، به جذب تعداد بسیار زیادی از دانشجویان بین المللی پرداخته اند.

مدیر رصد خانه مهاجرت ایران تصریح کرد: کشورهای برنامه محور، در گذشته با بحران خروج دانشجویان بین المللی مواجه بوده اند. اما در دو دهه اخیر و با بکارگیری سیاست های مناسب در راستای مدیریت جابه جایی های دانشجویی، توانسته اند به حل این مسئله بپردازند و استفاده بهینه ای از جابه جایی و چرخش نخبگان و دانشجویان بین المللی داشته باشند.

صلواتی اظهار کرد: کشورهای در حال گذار دارای سطح بالایی از خروج دانشجویان خود هستند اما به واسطه اعمال برنامه های محدودی که اخيرا در راستای جذب دانشجویان خارجی با باز گرداندن دانشجویان خود از خارج از کشور داشته اند توانسته اند بخشی از خسارات ناشی از خروج سرمایه انسانی خود را جبران کنند، اما همواره موفق نشده اند خالص جذب دانشجویان بین المللی را از تراز منفی به مثبت برسانند.

به گفته این مقام مسئول، کشورهای بازنده، دو دهه گذشته با مشکل مواجه بوده اند، از طرف دیگر، نیروی کافی برای جذب دانشجویان خارجی و باز گرداندن دانشجویان خود از خارج از کشور ندارند. کشورهای منفعل نیز سطح پایینی از جذب و خروج دانشجو را دارند و تمایلی به چرخش نخبگان و استفاده از ظرفیت علمی و فناوری سایر کشورها از کانال جابه جایی های دانشجویی ندارند.

ایران یک کشور دانشجو اعزام کننده و دانشجو پذیر است. طی سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۸ تعداد دانشجویان بین المللی در ایران افزایش یافته است و از حدود هزار و ۴۰۰ نفر به ۲۱ هزار نفر رسیده است. از سوی دیگر تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور نیز طی همین سال‌ها افزایش یافته و از تراز ۱۹ هزار نفر در سال ۲۰۰۳ به تراز ۵۳ هزار نفر در سال ۲۰۱۷ رسیده است.

اسناد بالادستی ضرورت توجه به نقش و اهمیت فعالیت‌ها و برنامه‌های بین المللی دانشگاه‌ها در پیشبرد اهداف توسعه‌ای کشور تصریح شده است. در برخی از این اسناد، توجه به راهبرد‌های بین المللی توسعه آموزش عالی به صورت پراکنده به چشم می‌خورد. پراکنده بودن به این معناست که بین المللی شدن برخی خدمات و کارکرد‌های بین المللی آموزش عالی در اسناد بالادستی کشور مورد تاکید بوده است، اما این تأکید‌ها از منطق و رویکرد مشخصی پیروی نمی‌کنند. در قانون اساسی، سند چشم انداز، نقشه جامع علمی کشور و برنامه پنجم و ششم توسعه بین المللی شدن آموزش عالی مورد تأکید قرار گرفته است.

طبق هدف و سیاست گذاری صورت گرفته در قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه، تعداد دانشجویان بین المللی در ایران تا سال ۱۴۰۰ باید به ۷۵ هزار نفر افزایش یابد و تا به امروز که تنها یک سال تا موعد مقرر باقی مانده است، دستیابی به ۲۸ درصد از این هدف محقق شده است.

ایران کشوری بازنده در بین المللی سازی اقتصاد آموزش عالی

علاوه بر این، طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیر مقیم، به منظور انتقال دانش، تجربه و ایده‌های فناورانه به کشور و همچنین ایجاد ارتباط مؤثر دانشمندان و متخصصان ایرانی غیرمقیم با همتایان داخلی و مراکز علمی و فناوری منتخب توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و بنیاد ملی نخبگان طراحی شده و از اسفند سال ۱۳۹۴ به صورت رسمی آغاز شده است.

از جمله مهم‌ترین دستاورد‌های این طرح می‌توان به ارائه تسهیلات به بیش از ۱۵۰۰ نفر از فارغ التحصیلان بازگشتی اشاره کرد؛ بنابراین اهتمام به بین المللی شدن آموزش عالی از طریق جذب دانشجویان خارجی و تسهیل بازگشت دانشجویان ایرانی خارج از کشور، در اسناد بالادستی مورد توجه قرار گرفته است، اما بین المللی شدن آموزش عالی در ایران از بعد عملی پیشرفت چندانی نداشته است. با توجه به اینکه ضرورت بکارگیری رویکرد چرخش نخبگان در ایران مشخص شده است، اگر پیاده سازی سیاست‌های هدف گذاری شده در کشور به درستی صورت گیرد، امکان گذار ایران از یک کشور بازنده به یک کشور برنامه محور وجود دارد. اما در صورتی که توجه کافی به اجرای برنامه‌های در دستور کار مبذول نشود، نه تنها پیشرفتی در این زمینه در کشور صورت نخواهد گرفت، بلکه با پسرفت، در زمره‌ کشور‌های بازنده قرار خواهیم گرفت.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ انتشار خبر: ۱8 مهر ۱۳۹۹، کد خبر: -، yjc.ir