شعار سال:پوشش گیاهی در هر کشوری، پشتوانهای ارزشمند برای حفاظت از آب و خاک است. این در حالی است که هر سال، با آغاز فصل گرما بخش قابل توجهی از این ثروت در آتش میسوزد. یکی از مناطقی که در تأمین آب کشور نقش مهمی دارد و هر سال شاهد آتشسوزی با ابعاد متفاوت در نقاط مختلف آن هستیم، جنگلهای زاگرس است؛ پهنه جنگلی وسیعی که به یک استان محدود نمیشود و حفاظت از آن نیازمند فرهنگسازی و آموزش به مردم است.
سرچشمه بسیاری از رودهای ایران، رویشگاه بلوط است
پهنه رویشی رشتهکوههای زاگرس، بهعنوان وسیعترین و اصلیترین رویشگاه گونههای مختلف بلوط ایران، اهمیت ویژهای دارد. جنگلهای بلوط منطقه زاگرس از استان آذربایجان غربی آغاز میشود و در قسمت غرب، استانهای کرمانشاه، ایلام، چهارمحال و بختیاری، خوزستان و لرستان و در جنوبغرب، استانهای کهگیلویه و بویراحمد و فارس را در بر میگیرد. اصلیترین رودخانههای ایران ازجمله کارون، دز، کرخه، مارون، سیروان، زاب و زایندهرود از زاگرس سرچشمه میگیرند.
رویشگاههای جنگلی همچون زاگرس باعث میشوند پس از بارندگی، قطرات آب به آرامی به سطح خاک وارد شود. درصورتیکه پوشش گیاهی به هر دلیلی نابود شود، سرعت برخورد قطرههای باران به خاک افزایش مییابد و این مسأله باعث فرسایش خاک میشود؛ درنتیجه امکان نفوذ آب به خاک از بین میرود و سیلهای ویرانگر به راه میافتد.
علاوهبر نقشی که پوشش گیاهی زاگرس در افزایش آب سفرههای زیرزمینی و جلوگیری از وقوع سیلاب دارد، مانند یک کمربند حفاظتی در مقابل طوفانهای شنی است که از دیگر کشورها وارد کشور میشود؛ اما این کمربند حفاظتی که مانعی است در مقابل ویرانی، خود از خطر ویرانی در امان نیست.
نقش پررنگ عوامل انسانی در آتشسوزیهای زاگرس
در همین ارتباط، مدیر انجمن دیدهبان کوهستان در استان فارس با تأکید بر اینکه حفاظت از محیطزیست و منابع طبیعی وظیفهای همگانی است، به باشگاه خبرنگاران جوان گفت: عوامل انسانی بهصورت عمدی و غیرعمدی، مهمترین سهم را در آتشسوزی جنگلها و مراتع دارند.
عباس محمدی با بیان اینکه چوپانها هنوز به همان روش سنتی چای درست میکنند و برای روشنکردن آتش هرچه دم دستشان باشد، آتش میزنند، اظهار کرد: گردشگران و شکارچیان در بسیاری از مناطق، بیضابطه وارد طبیعت میشوند و در سالهای اخیر با هجوم گردشگران، ورزشکاران، موتورسواران و آفرودسوارها به طبیعت مواجه بودهایم.
به باور این دوستدار طبیعت، بهنوعی با گردشگری افسارگسیخته روبهرو هستیم و بسیاری از این گردشگران در طبیعت آتش روشن میکنند، سیگار میکشند و ورودشان با ریختوپاش و تولید زباله در طبیعت همراه است؛ زبالههایی که خود میتوانند عامل آتشسوزی شوند.
محمدی علاوهبر تهسیگارها و آتشهای خاموشنشده، از بطرهای آب بهعنوان زبالههای آتشزا نام برد و گفت: بطرهای آبی که در طبیعت رها میشوند، خطرناک هستند و با انعکاس نور خورشید بهویژه در فصل گرما، باعث ایجاد آتشسوزی میشوند.
نقش مهم مردم محلی در مهار آتشسوزیها
مدیر انجمن دیدهبان کوهستان عنوان کرد: آتشسوزی بهتر است در مراحل اولیه مهار شود، چون اگر گسترش یابد، مهار آن دشوارتر میشود. مشکل بسیاری از آتشسوزیها در جنگلها این است که در همان مراحل اولیه نیرویی برای مهار آنها در محل حاضر نیست.
وی آموزش مهار آتش به مردم بومی را از اقدامات ارزشمند نهادهای دولتی و تشکلهای مردمنهاد برشمرد و گفت: هوشیاری و آگاهی مردم محلی میتواند تأثیر بسیار ارزشمندی داشته باشد و بسیاری از مواقع اطلاعرسانی و اقدامات هوشیارانه آنها میتواند مانع زبانهکشیدن آتش شود.
عوامل تهدیدکننده جنگلهای زاگرس
محمدی درباره عواملی که رویشگاه زاگرس را تهدید میکند، به چرای دام بیش از ظرفیت اشاره کرد و افزود: بحران خشکسالی باعثشده این پهنه گیاهی در بسیاری از مناطق ایران محلی برای چرای دامها شود، بهگونهای که نهالها در زاگرس فرصتی برای رویش ندارند و بیشترین درختان موجود در زاگرس کهنسال هستند.
وی علاوهبر قاچاق چوب، به تهدید دیگری بهنام معدنکاری که رویشگاههای طبیعی زاگرس بهویژه در استان فارس با آن روبهرو است، اشاره و عنوان کرد: مسأله دیگری که در استان فارس شاهد آن هستیم، وجود معادن است؛ معادنی که در گوشهای برای بهرهبرداری از طبیعت تأسیس میشوند و نهایت آسیب را به طبیعت وارد میکنند و آنچه بعد از پایان کار باقی میماند، برهوتی بیآب و علف است.
حفاظت از محیطزیست در اولویت نیست
دبیر انجمن میراث پریشان نیز با اشاره به احتمال بالای وقوع آتشسوزی در جنگلها در روزهای پیش رو گفت: باید به این نکته توجه کنیم که امسال بهدلیل کاهش بارندگیها، پوشش مراتع کمتر از سال گذشته است، اما با مراتعی روبهرو هستیم که از سال قبل دچار آتشسوزی نشده و از سال قبل پوشش علفی دارند که بهدلیل گذشت زمان دچار پوسیدگی شدهاند و قابلیت اشتعال بیشتری دارند.
به گفته محمدجواد سیاحپور، امسال با کاهش بارندگیها، درختان زاگرس تشنه هستند و مشکل تغذیه دارند. علاوهبر این مسأله، حیواناتی مثل سنجاب، گراز و دارکوب که نقش آفتخوارها را دارند، یا بهدلیل خشکسالی یا ترس از سگهای گله، مهاجرت کردهاند و نبودشان باعث میشود چوب درختان هم ضعیفتر شود و درنتیجه احتمال آتشسوزی بالاتر رود.
وی با بیان اینکه حفاظت از محیطزیست، در اولویت مسئولان قرار ندارد، خاطرنشان کرد: هزینه حفاظت از محیطزیست بهمراتب کمتر از احیای آن است و برای این کار توجه و برنامهریزی صحیح ضروری است. از طرف دیگر، خاموشکردن آتشسوزیهای مهیب، هزینههای بسیار سنگینی دارد و در سالهای اخیر شاهد بودیم بهدلیل کمبود امکانات، مناطق بسیاری از پوششهای گیاهی زاگرس در آتش سوختند؛ این در حالی است که پیشگیری از وقوع آتشسوزی کمتر از مهار آن هزینه دارد.
این فعال محیطزیست معتقد است آموزش به جوامع محلی و تعامل بین آنها، نهادهای دولتی و فعالان محیطزیست، ثمرات ارزشمندی دارد.
زمان، مهمترین فاکتور در اطفای حریق جنگلها
یک کارشناس ارشد اداره آموزش و ترویج و مشارکتهای مردمی ادارهکل منابع طبیعی و آبخیزداری فارس نیز گفت: آموزش اطفای حریق، رکن اساسی است و سعی میکنیم به فعالان محیطزیست و جوامع محلی اصول کار را بیاموزیم؛ اگرچه این روزها بهعلت شیوع ویروس کرونا، فعالیتهای آموزشی از طریق فضای مجازی صورت میگیرد.
موسوی معتقد است در مواقع اطفای حریق در طبیعت، آنچه اهمیت دارد، زمان است. آگاهبودن جوامع محلی باعث میشود یا خودشان بهموقع برای جلوگیری از گسترش آتش اقدام یا نهادهای مربوطه را آگاه کنند.
وی درباره اهمیت مشارکتهای مردمی در حفاظت از طبیعت اظهار کرد: بر همین اساس، سال گذشته هنگ امداد طبیعت در استان فارس بر اساس تفاهم سازمان بسیج سازندگی و ادارهکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان با هدف هدایت، بهکارگیری و آموزش نیروهای یگان حفاظت از منابع طبیعی ایجاد شد و بسیاری از دوستداران طبیعت میتوانند به این گروه بپیوندند و مشغول فعالیت شوند.
این کارشناس ارشد ادارهکل منابع طبیعی و آبخیزداری فارس در توضیح بیشتر درخصوص اهمیت حضور و مشارکت مردم در حفاظت از طبیعت گفت: در برخی از شهرستانهای استان فارس، دوستداران طبیعت خودشان تجهیزات اطفای حریق خریداری میکنند و در برخی مواقع، این نیروهای مردمی هستند که قبل از امدادگران دولتی، سر صحنه حضور مییابند و با اطلاعرسانی بهموقع، مانع گسترش آتش میشوند.
وی نیز عوامل انسانی را مهمترین تهدید برای جنگلهای زاگرس برشمرد و افزود: برخی مواقع درگیری بین دو مرتعدار یا اختلافنظر دو نفر از اهالی بومی محلی، باعث سوختن بخشی از جنگلها و مراتع میشود.
به نظر موسوی، بسیاری از قوانین بازدارنده نیستند و نیاز به بازنگری دارند؛ بهطور مثال، متخلف برای قطع یک درخت، هزینه آنچنانی پرداخت نمیکند. این در حالی است که قاچاق چوب در بسیاری از مناطق زاگرس رواج دارد.
ضرورت آموزش همگانی برای حفاظت از محیطزیست و منابع طبیعی
این کارشناس ارشد ادارهکل منابع طبیعی و آبخیزداری فارس معتقد است نهتنها جای آموزش حفاظت از منابع طبیعی در کتابهای درسی خالی است و مردم عادی باید به اهمیت ضرورت حفاظت از این ثروتهای ملی پی ببرند، بلکه این مسأله باید به مدیرانی که در رأس امور قرار دارند هم آموزش داده شود، چون بسیاری از مسئولان هنوز هم بحران آب را جدی نمیگیرند و برای جلوگیری از بحرانیتر شدن اوضاع، اقدامی نمیکنند. آنها باور ندارند آب، خاک و طبیعت زنجیرهای بههم پیوسته است که بیتفاوتی به هریک، نابودی دیگری را بهدنبال دارد و حیات را بهخطر میاندازد.
مشخص نیست چندبار دیگر شنونده اخبار مربوط به آتشسوزی در جنگلهای زاگرس باشیم؛ آنچه مشخص است اینکه برخیها آتشی روشن میکنند که دودش در چشم همه، حتی خودشان میرود و برخی دیگر، آب بر این آتش ویرانگر میریزند. این نبرد در مقطعی از زمان در حالی رخ میدهد که بحران خشکسالی فراگیرتر شده است. حال این سوال مطرح است که بحران خشکسالی باید به چه مرحلهای برسد که برای حذف و مهار عوامل بحرانزا تلاش کنیم و فریادرس عواملی باشیم که در مهار خشکسالی نقش دارند؟
شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه سبزینه ، تاریخ انتشار: 25 اردیبهشت 1400، کدخبر: 95634، www.sabzineh.org