شعارسال: میرزا محمدرضا کلهر به سال 1207 خورشیدی در حوالی کرمانشاه زاده شد. او که علاقه فراوان به هنر خطاطی را با استعدادی ذاتی در این زمینه در وجود داشت، خطاطی را ابتدا نزد هنرمندان ایل آموخت و سپس به تهران هجرت کرد. او در تهران نزد میرزا «محمد خوانساری» به فراگیری خط پرداخت. او از استادان خود پیشی گرفت و از روی خطوط باقی‌مانده از «میرعماد» مشق کرد. حتی یک بار به اصفهان رفت تا از روی کتیبه معروف میرعماد در تکیه میرفندرسکی مشق کند. پس از شهرت او، «ناصرالدین شاه» از کلهر خواست تا در وزارت انطباعات به کار کتابت مشغول شود اما وی نپذیرفت.

از شاگردان کلهر می توان به میرزا «زین العابدین شریفی قزوینی» معروف به «ملک الخطاطین»، میرزا «مرتضی نجم آبادی» و «سید محمود صدر‌الکتاب» اشاره کرد. از نظر اشاعه هنر خوشنویسی و شیوه خطاطی کلهر مهمترین شاگرد او «سید مرتضی برغانی» بود که سبک کلهر را به 2 فرزند خود «سیدحسن میرخانی» و «سیدحسین میرخانی» آموزش داد. این 2 استاد که با یک واسطه شاگرد کلهر محسوب می‌شوند با تاسیس انجمن خوشنویسان ایران در تعلیم خوشنویسان معاصر بسیار کوشیدند.(1) همچنین «محمدحسین سیفی قزوینی» ملقب به «عماد الکتاب» از شاگردان باواسطه کلهر به شمار می رود.

از کلهر آثار چاپ سنگی و دست‌نویس بسیاری به جا مانده است که از جمله‌ آن ‌ها می‌توان به «مخزن الانشاء»، «قسمتی از دیوان فروغی بسطامی»، «قسمتی از ریحانه الادب ذکاءالملک فروغی»، «قسمتی از دیوان قاآنی»، «منتخب السلطان سعدی و حافظ»، «مناجات خواجه عبدالله انصاری»، «رساله غدیریه»، «فیض الدموع»، «نصایح الملوک»، «قسمتی از سفرنامه کربلای ناصر الدین شاه»، «گاهنامه‌ها و تقویم‌ها»، «خواص السور (در حاشیه و متن قرآن مجید)»، «سیاه مشق‌ها»، «فرامین» و «مناشیر» اشاره کرد. کلهر بیست و نهم مرداد ماه 1291 درگذشت و در تهران به خاک سپرده شد.

*خط نستعلیق

در سده هشتم «میرعلی تبریزی» از ترکیب و ادغام 2 خط «نسخ» و «تعلیق» خطی بنام «نسختعلیق» را پایه ریزی کرد که بسیار مورد اقبال قرار گرفت و موجب تحول عظیمی در هنر خوشنویسی گردید. نام این خط در گذر زمان به نستعلیق تغییر پیدا کرد. به باور منتقدان هنری، نستعلیق از زیباترین، ظریف ترین و مشکل ترین خطوط ایرانی است که عروس خطوط نامیده می شود. همچنین این خط دومین خط خاص ایرانیان در دوره اسلامی است(2)

خط نستعلیق پس از شکل گیری و پیدایش به همت خوشنویسان از دوره ای به دوره دیگر شاهد ویژگی ها و اختلافاتی هر چند جزئی در ساختار حروف، کلمه ها، اتصال ها و نیز ترکیب بندی ها شد و در نتیجه اختلاف های جزئی، خوشنویسی نستعلیق هر یک از دوره ها از هم متمایز گشت. خوشنویسان شاخص هر دوره ابتکار و خلاقیت های نوینی را در ارتقای زیبایی و تکامل خط نستعلیق به کار بردند. (3)

کلهر یکی از ستون های اصلی خط نستعلیق است که کلمه را بدون برداشتن قلم از روی کاغذ می‌نوشت که در چاپ‌نویسی این کار لازم بود. البته او شکسته نستعلیق و تعلیق را نیز خوب می نوشت اما گویا ابهت کلمات و قواعد نستعلیق باعث شد که زیاد به شکسته نویسی نپردازد.

*مکتب خوشنویسی کلهر

برخی بر این باورند که امروز در خوشنویسی نستعلیق ما با 2 قالب و ساختار متمایز با نام های «مکتب قدیم» یا مکتب میرعماد و «مکتب جدید» یا «مکتب کلهر» روبرو هستیم. در سبک میرعماد دوایر، اتصالات و کشیده ها قدری درشت تر از حد معمول و در عین حال از تناسب کاملی برخوردار اند. اندام حروف نیز بسیار مستحکم، واضح و مشخص است و با ظرافتی استادانه نگاشته می شود. در مقابل کلهر در ساختار حروف و کلمات، با پرهیز از نازک و تیزنویسی نوعی ضخیم نویسی را مرسوم ساخت که در آن دوایر کوچکتر شده و کشیده ها و فاصلهِ پیوند حروف و کلمه ها کوتاه تر می شوند.(4)

کلهر از خوشنویسانی است که با تکیه بر نبوغ سرشارش، بر اساس اصول و خواست زمانه، برپایه روش میرعماد سبکی را پی ریخت و خط نستعلیق را با صنعت تازه وارد چاپ سنگی آشتی داد. در واقع ظریف بودن حروف مانعی برای چاپ سنگی نستعلیق بود و همین امر سبب شد که او با تغییراتی در سبک و روش میر عماد شیوه تازه‌ای را برای نستعلیق بوجود آورد که مناسب برای صنعت چاپ باشد.

*نقد و بررسی

سبک و شیوه خطاطی کلهر در طی دوره های پس از او مورد استقبال فراوانی قرار گرفت و بسیاری سعی کردند از شیوه و روش او استفاده کنند. «عبدالله فرادی» از استادان نستعلیق معاصر درباره نوآوری و تلاش های کلهر و مکتبش معتقد است: مکتب کلهر بر اساس اصول و خواست زمان پیدا می شود و پیش از او همه از سبک میرعماد تقلید می کردند اما پس از کلهر، همه مقلد او شدند(5)

در بسیاری از منابع و زندگی نامه هایی که نگاشته شده، از اخلاق و ویژگی های شخصیتی کلهر به نیکی یاد شده است. او به آزادمنشی، زندگی ساده، مناعت طبع، پاکدامنی، خوشخویی، بذله گویی، بلندی نظر، میهمان دوستی و تدین شهره بود.

*پی نوشت

1- یساولی ثانی، پیدایش و سیر تحول هنر خط، انتشارت یساولی، چاپ دوم ۱۳۶۰، ص 193

2- انصاریان، صالح، «مطالعه تطبیقی دو سبک رایج خط نستعلیق (سبک میرعمادالحسنی و محمدرضا کلهر)، نشریه چیدمان، سال چهارم، شماره11، پاییز1394، ص40

3- شریفی زیندشتی، بهروز، «نظری اجمالی بر مکاتب رایج در خوشنویسی نستعلیق»، مجله کتاب ماه هنر، شماره 152، اردیبهشت1390، ص102

4- همان، ص102

5- فرادی، عبدالله، «از کتابت تا کتیبه»، کیهان فرهنگی، سال نهم، شماره 7، سال 1371، ص3