شعار سال: از آنجا که انسان با کاهش جنگلها و ایجاد زیرساختهای بیشتر، از تنوع زیستی می کاهد، خطر پاندمی بیماریهایی مانند COVID-۱۹ را افزایش می دهد. مدتهاست که بسیاری از بوم شناسان، احتمال می دهند که چنین ارتباطی وجود دارد. مطالعات اخیر نشان می دهد در حالی که برخی از گونهها در حال انقراض هستند، گونههایی که توانایی بیشتری برای زنده ماندن و بقا دارند (به عنوان مثال موشها و خفاش ها)، به احتمال زیاد میزبان عوامل بیماریزای بالقوه خطرناکی هستند که میتوانند به انسان منتقل شوند. تجزیه و تحلیل جوامع متعدد زیستی در شش قاره مختلف کره زمین، شواهد فزایندهای مبنی بر ارتباط بالای از دست رفتن تنوع زیستی با شیوع بیماریها را فراهم آورده است. در واقع چندین دهه است که بوم شناسان، وجود چنین ارتباطی را هشدار میدهند، ولی متأسفانه، تا زمانی که جهان درگیر پاندمی COVID-۱۹ و دوره کروناسه نشده بود، به این هشدار و رابطه بین تغییر کاربری زمینها (مثلاً جنگل زدایی) و انقراض جانوران با ظهور و شیوع بیماریها توجه کافی نشد.
در این مقاله که توسط صبا طبرسی (دانشجوی رشته گیاهپزشکی واحد علوم و تحقیقات)، زهرا شیخ رضائی (پزشک و عضو گروه سلامت و طبیعت مؤسسه بومزیستا، کانادا) و علیرضا گلنراقی (عضو گروه گیاهپزشکی واحد علوم و تحقیقات، محقق دانشگاه بریتیش کلمبیا و عضو گروه تنوع زیستی مؤسسه بومزیستا، کانادا) تهیه شده، آمده است: دوره کروناسه و بروز مشکلاتی که هیچ کس تا قبل از آن تصوری از وسعت و شدت آن نداشت، بشر را مجبور کرده است که وجود چنین ارتباطی را جدی گرفته و برای آن چاره اندیشی کند. در این راه، سازمان ملل متحد تلاش دارد تا در آینده، دولتهای مختلف جهان را به تلاش برای حفظ بیشتر تنوع زیستی متعهد نماید.
در این زمینه، پژوهشگران زیست شناس مختلف، از جمله ویروس شناسان و بوم شناسان، اخیراَ مقالهای منتشر کرده اند و در آن بر این نکته تأکید دارند که دولتها میتوانند با جلوگیری از جنگل زدایی و تجارت حیات وحش (شامل خرید و فروش و مصرف آنها)، احتمال بروز پاندمیها را در آینده کاهش دهند. جالب است بدانیم که بیشتر این جانداران حیات وحش، نادر و کمیاب بوده و می توانند میزبان بیمارگرهای بسیار خطرناکی باشند. در حال حاضر، بیشتر تلاشها برای جلوگیری از شیوع بیماریهای جدید، بر توسعه واکسن، تشخیص زودهنگام و مهار آنها تمرکز دارد، اما این مانند درمان علائم بدون پرداختن به علت اصلی بیماری است. با روشن شدن رابطه بین تنوع زیستی و شیوع بیماریها، پژوهشگران به دنبال راههایی برای تغییر رفتار بشر هستند که بتوانند به طور مستقیم، به تنوع زیستی کمک نمایند و خطرات سلامت انسان را کاهش دهند.
(پنگولینها از جمله مهمترین حیوانات قاچاق در جهان هستند که برای فلسهایشان خرید و فروش می شوند.)
احتمال بروز پاندمیها در حال افزایش است!تحقیقات قبلی نشان داده است که در چند دهه گذشته، شیوع بیماریهایی مانند سندرم حاد تنفسی (سارس) و آنفلوانزای مرغی که از حیوانات به انسان منتقل میشوند، افزایش یافته است. این پدیده احتمالاً نتیجه مستقیم افزایش ارتباط بین انسان، حیات وحش و دام است، زیرا مردم به مناطق توسعه نیافته مهاجرت و سکونت می کنند. بدیهی است که تعاملات انسانی با حیوانات، در مرز گسترش سکونت انسانی به محیط طبیعی بکر (جنگل ها) بیشتر اتقاق میافتد. به عنوان مثال، مطالعه اخیر نشان داده است که جنگلزدایی و گسستگی زیستگاهی در اوگاندا، برخوردهای مستقیم بین نخستیسانان (نخستی سانان یا نخستیها با بیش از ۳۰۰ گونه، یکی از متنوعترین و پرجمعیتترین گروه پستانداران محسوب میشوند. از جانداران این گروه میتوان به میمون ها، لمورها و انسان اشاره کرد) و مردم را افزایش داده است، زیرا نخستیسانان برای دستبرد زدن به محصولات کشاورزی، خود را به خطر انداخته و از جنگل خارج شده و مردم نیز برای جمع کردن چوب، وارد جنگل میشوند.
یکی از سؤالات اساسی در دهه گذشته این بوده است که آیا کاهش تنوع زیستی (که به طور حتم با گسترش انسان در مرزهای روستایی و محیط طبیعی (جنگل) همراه است)، مجموعه عوامل بیماریزایی که میتوانند از حیوانات به انسان منتقل شوند را افزایش میدهد یا نه؟ نتایج پژوهشها نشان میدهد که پاسخ در بسیاری از موارد مثبت است، زیرا از دست دادن تنوع زیستی (به دلیل جنگل زدایی و تغییر کاربری محیطهای طبیعی به شهری) معمولاً منجر به جایگزینی گونههای معدودی به جای اکثریت گونههای موجود در محیط طبیعی می شود، و این گونههای جایگزین شده میتوانند میزبان عوامل بیماریزایی باشند که به انسان سرایت می کنند.
پژوهشها نشان داد که در این وضعیت، جمعیت برخی پستانداران مانند خفاشها، جوندگان و نخستیسانان مختلف افزایش می یابد. پژوهشگران نشان دادهاند که این الگو، با الگوی شیوع ابولا در آفریقا مطابقت داشته است. بدیهی است که تلاش برای حفظ جنگلها و تنوع زیستی تنها زمانی مؤثر خواهد بود که بتواند به ریشههای فرهنگی و اقتصادی چنین رفتاری بپردازد و آنها را بر طرف کند. به عبارت دیگر، تا زمانی که مردمان فقیر مناطق روستایی، راهی به جز تخریب جنگلها و شکار برای تأمین مخارج خود و خانوادهشان را نداشته باشند، از این رفتار مخرب دست نخواهند کشید. در واقع، تنها راه موفقیت، توجه به توسعه پایدار و عوامل مؤثر در آن است. با این حال، بسیار مشخص است که اگر همچنان به این سطح از جنگلزدایی، استخراج معدن و توسعه سازماندهی نشده ادامه دهیم، باید شیوع بیشتر بیماریها را انتظار داشته باشیم.
هماهنگی تلاشهابررسیها نشان میدهد که دانشمندان و سیاستگذاران باید رفتار جامعتری با مرزهای روستایی با محیط طبیعی و جنگلی داشته باشند و به طور هم زمان، به موضوعات بهداشت عمومی، محیط زیست و توسعه پایدار بپردازند. به دنبال پاندمی COVID-۱۹، بسیاری از دانشمندان و متخصصان حفاظت محیط زیست، بر مهار تجارت حیات وحش تأکید کرده اند؛ صنعتی با ارزش تقریبی سالانه ۲۰ میلیارد دلار در چین، جایی که اولین آلودگی کروناویروس ظاهر شد. پس از شروع پاندمی، چین تجارت خود را به طور موقت متوقف کرد، اما این صنعت، تنها یک قطعه از یک پازل بزرگتر است که شامل شکار، پرورش دام، تغییر کاربری زمینهای طبیعی و بومشناسی است.
بازارهای حیات وحش معیشت بسیاری از مردم را تأمین میکند. به علاوه، این بازارها میتوانند به عنوان نقاط مهمی برای انتقال عوامل بیماریزا عمل کنند.
بوم شناسان باید با محققان بیماریهای عفونی، کارکنان بهداشت عمومی و پزشکان همکاری نمایند تا تغییرات محیطی را ردیابی کرده و احتمال انتقال عوامل بیماریزا از حیوانات (به ویژه حیوانات وحش) به انسان را ارزیابی کنند، و از این طریق، فعالیتهای مخاطره آمیز انسان را کاهش دهند. پژوهشگران معتقدند که دولتها میتوانند با سرمایهگذاری و تلاش برای جلوگیری از جنگلزدایی و تجارت حیوانات وحشی و همچنین تلاش برای نظارت و پیشگیری، شیوع ویروسهای جدید از حیات وحش و دام به انسان را کنترل کنند. تخمین زده میشود که هزینه این اقدامات، سالانه ۲۲ تا ۳۳ میلیارد دلار است. این رقم شامل ۱۹.۴ میلیارد دلار برای پایان دادن به تجارت گوشت حیوانات وحشی در چین و ۹.۶ میلیارد دلار برای کمک به جلوگیری از جنگلزدایی در نواحی گرمسیری است. این رقم، به مراتب کمتر از هزینه ۵.۶ تریلیون دلاری است که برای پاندمی COVID-۱۹ برآورد شده است.
نکته اصلی این است که تلاشهای دولت و سازمانهای بین المللی میبایست بر بهداشت عمومی، بهداشت حیوانات، محیط زیست و توسعه پایدار متمرکز شود. آخرین شیوع ویروس ابولا در کشور جمهوری دموکراتیک کنگو، که در سال ۲۰۱۸ شروع شد و در اواسط سال ۲۰۲۰ به پایان رسید، نه تنها ریشه در ماهیت بیماری و عامل آن داشت، بلکه عوامل مهم دیگری از جمله جنگلزدایی، استخراج معادن، بیثباتی سیاسی و متعاقباً مهاجرت مردم، در شیوع این بیماری نقش مهمی ایفا کردهاند. بنابراین، هدف اصلی میبایست بر منابعی متمرکز گردد که بیشترین احتمال شیوع بیماریها را دارند. در این مناطق، میبایست به طور مؤثر تعاملات مردم با حیوانات (اعم از وحشی و اهلی) مدیریت گردد. با همکاری صحیح بین بخشها و سازمانهای مربوط به بهداشت انسان، بهداشت حیوانات و محیط زیست، میتوانیم قبل از شیوع بیماریها، مکانیسمهای مؤثری برای هشدارهای اولیه تعبیه کنیم.
شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری ایسنا، تاریخ انتشار: ۱ شهریور ۱۴۰۰، کدخبر: ۱۴۰۰۰۶۰۱۰۰۰۸۴، www.isna.ir