شعار سال: نشست بزرگداشت چهلمین روز درگذشت آذرتاش آذرنوش، عصر چهارشنبه ۲۶ آبان‌ماه به همت موسسه پژوهشی میراث مکتوب و به میزبانی دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد.

در ابتدای نشست، اکبر ایرانی، مدیر موسسه پژوهشی میراث مکتوب ضمن بیان خلاصه‌ای از زندگینامه آذرتاش آذرنوش اظهار کرد: دکتر آذرنوش از زمان‌های آغازین تحقیق و پژوهش در روزگار جوانی هدف واحدی داشت و آن اینکه فرهنگ و تمدن ایران را در قبل از اسلام و قرون اولیه پس از ظهور اسلام بشناساند و معرفی کند. او به دنبال نشان دادن تأثیر ایرانیان بر غنای زبان عربی بود و قصد داشت نشان دهد ایرانیان چگونه توانستند این زبان را از آن خود کنند. او همه همت خود را صرف کاوش در دوره مهم تاریخی یعنی قرون اولیه و سده‌های نخستین کرد.

دو امتیاز آذرنوش نسبت به سایر اساتید زبان عربی
در ادامه نشست، علی اشرف صادقی، استاد بازنشسته دانشگاه تهران به ایراد سخن پرداخت و گفت: بنده در سال ۱۳۴۳ در پاریس با ایشان آشنا شدم. مرحوم آذرنوش در کار خودش متخصص بسیار خوبی بود. از یک نظر می‌شود گفت در کار خودش منحصر به فرد بود و آن اینکه برعکس کسان دیگری که عربی درس می‌دهند و عموما به سبک و سیاق روش‌های مرسوم در حوزه عربی یاد گرفتند و صرفا می‌توانند عربی بخوانند و اگر بخواهند با صدای بلند متن عربی بخوانند با لهجه فارسی می‌خوانند، ایشان زبان عربی را با شیوه جدید یاد گرفته بود و با لحن عربی سخن می‌گفت. دکتر آذرنوش مدتی به کشور عراق رفته بود، مضاف بر اینکه به پاریس رفته بود و به سبک جدید درس خوانده بود.

وی ادامه داد: کتاب «آموزش زبان عربی» ایشان تحولی در آموزش زبان عربی ایجاد کرد. خیلی‌ها مخالف این روش بودند و مخالفتشان را علنی می‌کردند. من یادم است کتاب ایشان را برای دریافت جایزه کتاب سال نامزد کردند و امتیاز آورد، اما یک نفر از استادان عربی آن دوره با این امر مخالفت کرد، لذا این کتاب از لیست خارج شد و جایزه نبرد. با این حال این کتاب خیلی جا باز کرد و بار‌ها تجدید چاپ شده است. این یکی از خدمات دکتر آذرنوش به آموزش زبان عربی در ایران بود.

وی افزود: مرحوم آذرنوش هم به تألیف و هم ترجمه پرداخت و در هر دو خوب بود. یک نکته عرض کنم و آن اینکه وقتی ایشان در دانشکده الاهیات استاد بود و مدتی هم معاون دانشکده بود، محمدمحمدی ملایری، رئیس دانشکده بود. مرحوم محمدی در مورد دوره تحول خیلی تحقیق کرده بود. احتمالا آذرنوش تحت تاثیر ایشان هم بود که به تحقیق درباره آن دوره علاقه‌مند شد.

وی در پایان گفت: ایشان خیلی فرد توانایی بود، برای اینکه در عین اینکه ترجمه می‌کرد، ولی دست به تالیفاتی زد که خیلی منبع در آن مورد نبود، مثل کتاب «چالش میان فارسی و عربی سده‌های نخست». برای تالیف چنین آثاری، باید مطالب را از لای متون کهن بیرون کشید، کنار هم چید و نتیجه‌گیری کرد؛ بنابراین ایشان از این بابت که نکات بسیاری درباره دو، سه قرن اول روشن کرده است، جایگاه خاصی دارد.

آثار آذرنوش، دریچه‌ای به تاریخ ایران قبل از اسلام
در ادامه نشست سمرا آذرنوش، دختر آذرتاش آذرنوش و استاد مطالعات ادیان ایران باستان مدرسه مطالعات عالی پاریس به ایراد سخن پرداخت و گفت: سخن گفتن برایم در چنین روزی بسیار دشوار است. پس اجازه بدهید نه به عنوان فرزند، بلکه از منظر یک پژوهشگر که از محضر ایشان بهره بردم، صحبت کنم؛ بنابراین عرایض من درباره ایران باستان خواهد بود. در این زمینه دو اثر ایشان اهمیت دارند؛ یکی «راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی» که جزء اولین کتاب‌های ایشان است و دومی «چالش میان فارسی و عربی سده‌های نخست».

وی افزود: یکی از وجوه مشترک این دو اثر این است روایت تاریخ‌نگارانه را با جنبه‌های زبان‌شناسانه درمی‌آمیزد. مضاف بر این جنبه، می‌خواهم به جنبه دیگری توجه کنم که کمتر مورد توجه بوده و آن اینکه این آثار دریچه‌ای به فرهنگ ایرانی قبل از اسلام می‌گشاید. ایشان در کنار تحقیق در ادب عربی، نه تنها از مطالعه منابع کهن دریغ نمی‌کرد، بلکه درصدد دستیابی به تازه‌ترین دستاورد‌های علمی درباره تاریخ ایران باستان بود. به عنوان مثال پیشرفت‌های جدید در مطالعات سریانی مورد توجه ایشان بود.

آذرنوش تصریح کرد: نکته دیگری که می‌خواستم در همین راستا ذکر کنم، درباره کتاب «فرسنامه قیم نهاوندی» است. آذرنوش همراه مطلبی کاشانی این کتاب را تصحیح کردند و به چاپ رساندند. اهمیت این متن برای دانش سوارکاری پوشیده نیست، اما این کتاب پر از جنبه‌های شیوایی بیان و کاربردن واژه‌های فارسی اصیل است. نام اندام اسب‌ها و رنگ‌های اسب‌ها که آذرنوش به آن‌ها پرداخته بود، اکنون نیاز به پژوهش مجزا دارند و تنها زبان‌شناسان می‌توانند این کار را انجام دهند. درباره باور‌های مربوط به رنگ و نشانه‌های بدن اسباب و مبارکی و نامبارکی آن‌ها می‌توان پیشینه آن‌ها به باور‌ها درباره شگون اسب را دنبال کرد.

وی در پایان گفت: نکاتی که گفتم، مضمون اصلی آخرین گفتگو‌هایی است که اواسط ماه مهر با ایشان داشتم، اما هنوز هزاران موضوع جدید ناکاویده در بطن متون فارسی و پهلوی در انتظار ذهن پویای دانش‌پژوهان ایرانی و غیر ایرانی است. برای گروه دوم یعنی آن‌هایی که فارسی‌زبان نیستند، کتاب «چالش میان فارسی و عربی سده‌های نخست» را به زبان فرانسه ترجمه کردم تا همانطور که در ایران خوانندگان زیادی پیدا کرد، در فرانسه نیز شرق‌شناسان را به خود جذب کند.

تلاش آذرنوش برای تولید پژوهش‌های اصیل
در ادامه نشست، حجت رسولی، استاد گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی به ایراد سخن پرداخت و گفت: من در درجه نخست به عنوان دانشجوی ادبیات عربی و همکار مرحوم آذرنوش و در درجه دوم به عنوان یکی از مسئولین دانشگاه شهید بهشتی در خدمت شما هستم و می‌خواهم چند نکته عرض کنم. من می‌خواهم به چند ویژگی اشاره کنم که در ایشان می‌دیدم. اولین نکته اصالت در پژوهش‌های ایشان است. در کشور ما زیاد پژوهش انجام می‌شود. من به عنوان یکی از مدیران این دانشگاه می‌دانم پژوهش‌هایی که در کشور انجام می‌شود، تکراری است، روشمند نیست و اصالت ندارند. ما با پژوهش اصیل می‌توانیم در راه گسترش دانش قدم برداریم. ایشان اهل پژوهش اصیل بود. شما به مدخل ایشان در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی درباره ابن مقفع مراجعه کنید، ببینید چقدر عالمانه قلم زده است.

وی افزود: ویژگی دیگر ایشان به روز بودن و نوآوری است. درست است باید سنت‌ها را گرامی بداریم، ولی حرکت با دانش‌های روز بسیار مهم است. تحصیل ایشان در فرانسه با به روز بودن ایشان موثر بوده است. این ویژگی باعث می‌شد تحقیقات ایشان ارزنده باشد. ویژگی سوم ایشان، جرئت و جسارت علمی بود. این خیلی مهم است وقتی انسان به حقیقتی دست پیدا می‌کند با شهامت آن را اعلام کند. ویژگی دیگر ایشان نقدپذیری بود. من یکبار نقدی بر یکی از آثار ایشان نوشتم. وقتی ایشان نقد مرا دید، اظهار کرد خدا را شکر کسی هست آثار را بخواند و نقد کند. این برخورد استادانه با یک ناقد است.

وی در پایان گفت: اگر بخواهم ویژگی دیگری از آن مرحوم نقل کنم، ذوق و سلیقه ایشان است. ما در کار علمی به ذوق نیاز داریم. شما به کتاب «چالش میان فارسی و عربی سده‌های نخست» نگاه کنید. عنوان یک فصل کتاب «از سلمان تا آهوی کوهی» است. این ذوق در تحقیق به اضافه انتخاب عناوین اصیل است. ویژگی دیگر ایشان روشمندی است. ما باید در پژوهش روشمند باشیم. ایشان با روشمندی آثار خوبی عرضه کردند.

سخنران دیگر نشست احمدرضا خضری، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران بود. وی اظهار کرد: من دو بار درباره ایشان صحبت کردم، ولی سنت این است سه باره درباره ایشان سخن بگویم. البته ویژگی‌های استاد آن‌قدر هست که اگر چهل بار لازم باشد سخن بگوییم، می‌گوییم مخصوصاً اینکه بنده بیش از چهل سال افتخار شاگردی، دوستی و همراهی با ایشان را داشتم. بنده از سال ۶۲ با مرحوم آذرنوش آشنا شدم و افتخار حضر در کلاس درس ایشان را داشتم و تا زمانی که بدرود حیات گفتند با ایشان مراوده و گفتگو داشتم.

ویژگی پرسشگری آذرتاش آذرنوش
وی افزود: امروز می‌خواهم بر اساس کتاب «چالش میان فارسی و عربی سده‌های نخست» به یک ویژگی ایشان اشاره کنم. آن ویژگی که امروز می‌خواهم تاکید کنم ویژگی پرسشگری آذرنوش است. ویژگی مهمی که به نظر بنده در کمتر کسی به معنای دقیق کلمه یافت می‌شود و اگر این ویژگی در کسی وجود داشته باشد، معنایش این است آن فرد دردمند و دغدغه‌مند است و این نگرانی را از طریق پرسشگری بیان می‌کند.

وی تأکید کرد: ابتدا نکاتی درباره اهمیت پرسشگری بازگو کنم. پرسش نقطه عزیمت به سمت دانای است. کسانی که پرسشگر هستند از این نقطه آغازین به سمت یادگیری و دانایی حرکت می‌کنند. از همین رو پیامبر فرمودند «درست پرسیدن یک نیمه دانش است». پرسش نشان دغدغه‌مندی پرسشگر و رویکرد او به هستی است. کسانی که آگاه‌تر هستند، بیشتر پرسش می‌کنند. پرسشگری دلیل بر دانایی و هوشیاری پرسشگر است و می‌توان از پرسش هر فرد به نوع اندیشه او پی برد.

خضری یادآور شد: پرسشگری موجب توسعه تفکر انتقادی است و افزایش قدرت تحلیل را در پی دارد، لذا کسانی که پرسشگر هستند تفکر انتقادی بیشتری دارند و نگاهشان دور از تعصب است و به حل مسئله منجر می‌شود. پرسشگری به شناخت عمیق مخاطب منجر می‌شود. پرسشگری بیان‌کننده هنرمندی پرسشگر است؛ چون جملاتی که با پرسش آغاز می‌شوند، متفاوتند و ذهن مخاطب را بیشتر جلب می‌کنند. به عنوان نکته آخر پرسشگری نشان‌دهنده شخصیت پرسشگر است.

وی تصریح کرد: همانطور که می‌دانید، موضوع کتاب «چالش میان فارسی و عربی سده‌های نخست» یکی از مهمترین و چالشی‌ترین و پربحث‌ترین موضوعات تاریخ فرهنگ و تمدن ایران زمین و جهان عرب و جهان اسلام است؛ یعنی موضوع تسلط عرب‌ها بر سرزمین ایران. تسلطی که از میدان جنگ شروع شد و به مرز ایران رسید، بعد به فتح شهر‌ها انجامید، بعد جامعه را تحت تأثیر خودش درآورد و نهایتاً به آخرین سنگر رسید که اگر فتح می‌شد، به معنای فتح کامل سرزمین ایران بود. منظورم از آخرین سنگر، فتح قله زبان است. اگر زبان یک سرزمین به تصرف درآید هویت، آن سرزمین به تسخیر درآمده است.

وی گفت: در جایی که چنین موضوع حساسی اتفاق افتاده است، آنچه خیلی مهم است این است که چگونه فرد نویسنده و پردازنده مطلب به بحث وارده شده است و با چه ادبیاتی و چه روشی به بررسی موضوع پرداخته است. پرسشگری، روشی است که آذرنوش با آن وارد بحث شدند و بیش از آنکه بخواهند از قبل پاسخ‌هایی به مخاطب بدهند، با طرح پرسش‌های مختلف، مخاطب را به سمت آگاهی خاص پیش می‌برند.