شعار سال: ۲۶ آبان سالروز تولد دکتر محمدعلی همایون کاتوزیان، استاد برجسته اقتصاد و عضو هیات علمی موسسه شرق شناسی دانشگاه آکسفورد انگلستان است.

او در تهران متولد شد و بعد از طی دوره متوسطه در دبیرستان البرز، یکسالی را هم در دانشگاه تهران به تحصیل اقتصاد پرداخت و سپس به انگلستان رفت و تا مقطع دکتری در همین رشته ادامه داد و به جمع اساتید کالج سنت آنتونی آن کشور پیوست.

اگر از میان متخصصان مسائل دیروز و امروز ایران بشود چندتنی را برگزید و نشانه کرد، بی گمان همایون کاتوزیان که عمری را صرف پژوهش و شناساندن ایران به دیگران کرده و یکصداثر به زبان فارسی و انگلیسی منتشر کرده است. یکی از آن میان است.

ویژگی بزرگ او در این است که علاوه بر دانش اقتصاد، دستی هم در مسائل اجتماعی و تاریخی و ادبی ایران دارد و به عبارتی ادیب و مورخ و جامعه شناس هم هست؛ به همین دلیل، در کنار کتاب وزین «اقتصاد سیاسی ایران» نوشته‌های ارزشمندی هم در باره سعدی، جمال زاده، صادق هدایت و حتی زندگی سیاسی مصدق و خلیل ملکی خلق کرده است.

کم هستند اقتصادانانی که به اندازه او به عمق جامعه ایران نفوذ کرده باشند. پژوهش‌های او در باره مسائل تاریخی ایران هم سنگ و بعضا گران سنگ‌تر از محققین و مورخین مشهور خارجی همچون لمبتون، آبراهامیان، فوران، فلور و کدی و ... است. شاید تفاوت اساسی در این باشد که برای پژوهشگران خارجی، مسائل ایران یک سوژه محض پژوهشی است که می‌توانند فارغ از هر کششی، کوشش کنند و به آن بپردازند، اما کاتوزیان ایرانی است و به این سوژه دلبسته و شاید خود بخشی از این سوژه است.

کاتوزیان به یک معنا شاید نخستین کسی باشد که روش شناسی را در مطالعات سیاسی و اقتصادی ایران باب کرد. خود او با رهیافت و رویکرد «اقتصادسیاسی» و روش «ساختارگرایی تاریخی» به مسائل ایران نگریست و برخلاف اقتصاددانان مکتب کلاسیک، باور داشت که فهم اقتصاد ایران بدون توجه به ماهیت قدرت سیاسی و تجارب تاریخی ایرانیان ممکن نیست.

او برخلاف اقتصاددانان لیبرال اعتقادی به «فک شدگی» اقتصاد از جامعه ندارد و اگرچه از نظریات مارکس و ویتفوگل و مکتب مارکسیستی «جامعه شناسی تاریخی» بهره برده است، اما از مسائل ایران صورتبندی نظری مارکسیستی ارائه نکرده است. نوشته‌های او در حقیقت جامعه شناسیِ سیاسیِ تغییرات و تحولات اقتصادی در ایران است و می‌خواهد اقتصاد ایران را از دریچه سیاست و در بستر تاریخ توضیح دهد.

از دیگر خدمات علمی بزرگ کاتوزیان مقابله با تئوری توطئه مستتر در ذهنیت نخبگان و مردم ایران است. به نظر او در رویداد‌های ایران همیشه «کار، کارِ انگلیسی‌ها نیست» و «آوردن رضاشاه هم کار انگلیسی‌ها نبود». از اینرو، ایرانیان باید مسئولیت عملکرد خودشان را در تحولات سیاسی بپذیرند تا از تکرار اشتباهات پرهیز نمایند. در کتاب «جستار‌هایی درباره تئوری توطئه در ایران» این موضوع با وسعت و وضوح بیشتری بررسی شده است.

برای کاتوزیان توسعه اقتصادی و صنعتی ایران، دغدغه و مسئله اساسی است، اما پیش روی او یک پرسش مهم وجود دارد اینکه «چرا ایرانیان به رغم تغییرات مهم اقتصادی و صنعتی و رفاهی ایجاد شده در دوره پهلوی اول و دوم، خواهان تغییر حکومت شدند ودست به انقلاب زدند؟». به نظر او پاسخ گویی به این قبیل پرسش‌ها با متدولوژی و روش‌های پژوهشی معمول در اکادمی‌های غربی و اروپایی ممکن نیست. چون تاریخ و تجربه‌های تاریخی اروپا، با ایران متفاوت است.

به نظر کاتوزیان عدم توفیق ایرانیان در توسعه اقتصادی و سیاسی حداقل در یک قرن گذشته، در دو سطح «جامعه» و «حکومت» قابل توضیح است. در سطح جامعه، همواره گسستی میان تجارب و انباشت‌ها تاریخی نسل‌ها وجود داشته است. این «جامعه کلنگی» دارای حافظه کوتاه مدت است و به همین دلیل، همیشه در گردونه‌ای از واکنش‌ها و رفتار‌های آزموده شده و تکرای اسیر است. هرگاه از استبداد به ستوه می‌آید، دست به شورش می‌زند و وقتی در معرض هرج و مرج قرار می‌گیرد، دوباره برای اعاده نظم، به استبداد و دیکتاتوری دیگر پناه می‌برد و «چرخه استبداد» استمرار می‌یابد

سویه دیگر گرفتاری‌های جامعه ایران را کاتوزیان در ماهیت استبدادی حکومت‌های ایرانی و شکاف و بیگانگی آن با جامعه می‌داند که نه تنها در حوزه سیاست بلکه در عرصه صنعت و اقتصاد و استفاده از دستاورد‌های مدرن هم دچار کج فکری است.

به اعتقاد او سقوط حکومت‌های پهلوی‌ها در ایران به خاطر مدرنیزاسیون نبود بلکه آن‌ها دچار عارضه «شبهه مدرنیزم» شده بودند که تلاش داشتند صنعت و تکنولوژی را به عنوان ابزاری در خدمت بسط حکومت استبدادی خود قرار دهند. حال اینکه برای صنعتی شدن، باید به ارزش‌ها و نهاد‌های مختص جامعه صنعتی نیز متعهد بود.

شبه مدرن پهلوی اول و دوم

محمد علی همایون کاتوزیان دولت و ساختار سیاسی و اقتصادی دوره رضا شاه را «شبه مدرن» نامیده است که به گفته او با نادیده انگاشتن ارزش ها، تکنیک ها، نهاد‌ها و زمینه‌های تاریخی جوامع توسعه یافته، تصور می‌کنند که با خریداری تکنولوژی جدید قادر به حل همه مشکلات اقتصادی و اجتماعی خواهند بود. از اینرو ارزش‌های اجتماعی و روش‌های تولید سنتی خود را سرچشمه شرمساری و عقب ماندگی می‌داند و «صنعتی شدن نه همچون یک هدف، که همچون شیئی پنداشته می‌شود و نصب یک کارخانه ذوب آهن مدرن را نه یک وسیله، که هدف غایی به شمار می‌آید».

از نظر کاتوزیان حکومت پهلوی دوم نیز مانند حکومت رضا شاه نمونه حکومت «شبه مدرنیست» بود که از صنعت و تکنولوژی به عنوان ابزاری در خدمت بسط حکومت استبدادی استفاده می‌کرد. به همین دلیل رشد دلار‌های نفتی در حکومت محمدرضا شاه علاوه بر بسط توانایی‌های نظامی و اداری دولت، موجب استقلال غیر عادی سیاسی و اقتصادی و دور شدن آن از جامعه و طبقات اجتماعی شد. برعکس، به هم میزان که دولت از طبقات مستقل می‌شد، طبقات به دولت وابسته می‌شدند.

دلیل این وابستگی، تلاش فزاینده آنان برای جستجوی کار، دریافت وام برای سرمایه گذاری، دسترسی به بازار‌های پر رونق داخلی برای تحصیل سود‌های کلان در تولید و تجارت و بورس بازی بود.. در واقع سرچشمه قدرت سیاسی و اقتصادی، سرنوشت طبقات را تحت تاثیر قرار داده بود.

بادیدگاه‌های محمدعلی کاتوزیان می‌توان موافق یا مخالف بود، اما در هر صورت آثار و نوشته‌های او، افق جدیدی پیش روی پ‍ژوهشگران سیاست و اقتصاد ایران گشود.

……………………………………………………………………………………
محمد علی همایون کاتوزیان:: Homa Katouzian -

رزومه و فهرست آثار دکتر کاتوزیان

عنوان شغل

عضو هیئت علمی مؤسسه شرق شناسی دانشگاه آکسفورد

مدرک تحصیلی

کارشناسی اقتصاد از دانشگاه بیرمنگام انگلستان، ۱۹۶۷

کارشناسی ارشد اقتصاد از دانشگاه لندن، ۱۹۶۸

دکتری اقتصاد از دانشگاه کنت در کانتربوری، ۱۹۸۴.

فوکو، انقلاب ایران و جامعه کوتاه‌مدت؛ گفتگو با محمد علی همایون کاتوزیان | ندای آزادی

آثار فارسی

تجارت بین‌الملل (نشر دانشگاه تهران، ۱۳۵۳)

آموزش عالی و دانشگاه‌های امروز (انتشارات دانشگاه شیراز، ۱۳۵۳)

آدام اسمیت و ثروت ملل (انتشارات امیرکبیر، ۱۳۵۸)

خاطرات سیاسی خلیل ملکی (انتشارات رواق، ۱۳۶۰)

مقالاتی درباره خاطرات خلیل ملکی (شرکت انتشار، ۱۳۷۰)

اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی (نشر مرکز، ۱۳۷۲)

استبداد، دموکراسی و نهضت ملی (نشر مرکز، ۱۳۷۲)

صادق هدایت و مرگ نویسنده، ترجمه فیروزه مهاجر (نشر مرکز، ۱۳۷۲)

صادق هدایت، زندگی و افسانه یک نویسنده ایرانی (طرح نو، ۱۳۷۲)

مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران، ترجمه فرزانه طاهری (نشر مرکز، ۱۳۷۳)

نقدی بر بوف کور هدایت (نشر مرکز، ۱۳۷۳)

ایدئولوژی و روش در اقتصاد (نشر مرکز، ۱۳۷۴)

چهارده مقاله در ادبیات، اجتماع، فلسفه و اقتصاد (نشر مرکز، ۱۳۷۴)

برخورد عقاید و آرای ملکی (ویرایش، با همکاری: امیر پیشداد) (نشر مرکز، ۱۳۷۴)

دولت و جامعه در ایران، سقوط قاجار و استقرار پهلوی (نشر مرکز، ۱۳۷۹)

هشت مقاله در تاریخ و ادب معاصر (نشر مرکز، ۱۳۸۰)

تضاد دولت و ملت: نظریه تاریخ و سیاست در ایران، ترجمه مرتضی طیب (نشر نی، ۱۳۸۱)

نامه‌های خلیل ملکی (نشر مرکز، ۱۳۸۲)

جمالزاده و ادبیات او (نشر شهاب، ۱۳۸۲)

نه مقاله درباره جامعه‌شناسی تاریخی ایران: نفت و توسعه اقتصادی، ترجمه علیرضا طیب

سعدی، شاعر عشق و زندگی (نشر مرکز، ۱۳۸۵)

جستار‌هایی درباره تئوری توطئه در ایران، ترجمه محمد ابراهیم فتاحی

ایرانیان، ترجمه: دکتر حسین شهیدی (نشر مرکز، ۱۳۹۱)

ایران، جامعه کوتاه مدت و ۳ مقاله دیگر، ترجمه عبدا… کوثری (نشر نی، ۱۳۹۰)

آثار انگلیسی

The Persians: Ancient, Mediaeval and Modern Iran, Yale University Press (۳۰ نوامبر ۲۰۱۰)

Sadeq Hedayat, His Work and His Wondrous World, ed. , London and New York: Routledge, ۲۰۰۸.

Iran in the ۲۱st Century, co-ed (with Hossein Shahidi) , London and New York: Routledge, ۲۰۰۸.

Iranian History and Politics, the Dialectic of State and Society, London and New York: Routledge, paperback edition, ۲۰۰۷ (original edition, ۲۰۰۳).

Sa‘di, the Poet of Life, Love and Compassion, Oxford: Oneworld Publishers, ۲۰۰۶.

State and Society in Iran: The Eclipse of the Qajars and the Rise of the Pahlavis, London and New York: I. B. Tauris, paperback edition, ۲۰۰۶ (original edition, ۲۰۰۰).

Sadeq Hedayat: The Life and Legend of an Iranian Writer, paperback edition, London and New York: I. B. Tauris, ۲۰۰۲; original edition, ۱۹۹۱.

Musaddiq and the Struggle for Power in Iran, London and New York: I. B. Tauris, second, paperback, edition, ۱۹۹۹; first edition, ۱۹۹۰.

Musaddiq’s Memoirs, London: Jebhe, ۱۹۸۸ (the English translation of the memoirs translated (with S. H. Amin) and edited and annotated, together with an ۸۱-page introduction by Homa Katouzian).

The Political Economy of Modern Iran (cloth and paper) , London and New York: Macmillan and New York University Press, ۱۹۸۱.

Ideology and Method in Economics (cloth and paper) , London and New York: Macmillan and New York University Press, ۱۹۸۰.

مقالات به انگیسی

Iraj, the Poet of Love and Humour, Iranian Studies, ۴۰, ۴, September ۲۰۰۷, pp. ۵۲۹-۵۴۴.

Ahmad Kasravi on the Revolt of Sheikh Mohammad Khiyabani in Iran and the First World War, ed.

Touraj Atabaki, London and New York: I. B. Tauris, ۲۰۰۶, pp. ۹۵-۱۱۹.

The Short-Term Society: A Study in the Problems of Long-Term Political and Economic

Development in Iran, Middle Eastern Studies, ۴۰, ۱, January ۲۰۰۴, pp. ۱-۲۲.

The Strange Politics of Khalil Maleki in Stephanie Cronin, ed. , Reformers and Revolutionaries in Modern Iran: New Perspectives on the Iranian Left, London and New York: RouteldgeCurzon, ۲۰۰۴, pp. ۱۶۵-۱۸۸.

State and Society under Reza Shah in Touraj Atabaki and Erik J. Zürcher, eds, Men of Order, Authoritarian Modernization under Atatürk and Reza Shah, London and New York: I. B. Tauris, ۲۰۰۴, pp. ۱۳-۴۳.

Legitimacy and Succession in Iranian History, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle

East, ۲۳, ۴, December ۲۰۰۳, pp. ۲۳۴-۲۴۵.

Sadeq Hedayat, Encyclopaedia Iranica, Vol. XII, ۲۰۰۳, Fascicle ۲, pp. ۱۲۱-۱۲۷.


شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از کارخانه دار، تاریخ انتشار: ۲۶ آبان ۱۴۰۰، www.karkhanedar.com