شعار سال: عادل سپهر در خصوص نشست زمین و فرونشست آن در مشهد اظهار کرد: نشست زمین ممکن است به ناگاه اتفاق بیفتد اما پدیده مربوط به شکاف های حاصل از فرونشست یک فرایند تدریجی است. بطور کلی ریشه فرونشست زمین همانند زلزله، عامل تکتونیک یا همان زمین‌ساخت است. در واقع حرکت صفحات زمین‌ساخت باعث تحول شکل زایی می‌شود، برای مثال در بعضی مناطق کوه‌زایی و در بعضی مکان‌ها نیز نشست ایجاد شود.
 
دانشیار گروه مدیریت مناطق خشک و بیابانی دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد عنوان کرد: ایران کشور جوانی است و پدیده‌های زمین‌لرزش و حرکت‌های دامنه‌ای، حرکت‌های توده‌ای، ناپایداری دامنه‌ها و اتفاقات مربوط به دامنه‌های کوهستانی به دلیل فعالیت‌های زمین‌ساخت و فرایندهای شکل زا و فرسایشی امری طبیعی است که چنین پدیده‌هایی دارای مزایا و معایب متنوعی است، اما آنچه امروز مهم است نقش انسان و شیوه رفتار و عملکرد او در طبیعت است که موجب تغییر شکل و ساختار زیست بوم ها می شود.
 
وی ادامه داد: بر اساس یک فرایند طبیعی به مرور بخشی از صفحه زمین‌ساخت پایین می‌آید. به عنوان مثال بر اساس مطالعه‌ای که در آمریکا انجام شد، برای چند سال یک دکل برق نشانه‌گذاری شد. پس از گذشت چندین سال مشخص شد دکل برق به صورت طبیعی اندکی پایین‌تر از ارتفاع قبلی خود آمده که این موضوع حاصل پدیده تکتونیک بوده است. گاهی اوقات این نشست‌ها، موجب ایجاد فروافتادگی عظیمی ایجاد می‌کند که از لحاظ علمی به آن گرابن می‌گویند. برای مثال مشهد دشتی است که بین ۲ کوه قرار گرفته و یک گرابن زمین‌شناسی به حساب می‌آید.
 
سپهر با اشاره به اینکه زمین را از چهره آن می‌توان شناخت. اما در خصوص ایجاد شکاف‌هایی است که به اشتباه به آن فرونشست گفته می‌شود، باید گفت که این ترک‌ها، شکاف‌های حاصل از فرونشست است. در واقع این ترک‌ها و شکاف‌ها، عموما در دشت ها با خاک‌های ریزدانه و کانی‌های جاذب رطوبت، شکل می‌گیرد که به آن بهتر است شکاف حاصل از فرونشست گفته شود و در ایران مرکزی به پدیده شق یا ترک خوردگی دشت معروف است. این شکاف‌ها در اقلیم‌های خشک، به دلیل از دست رفتن رطوبت خاک بیشتر اتفاق می‌افتد. این پدیده در بسیاری از مکان های جهان از ایالات متحده آمریکا گرفته تا کشورهای اروپایی، چین، ایران و هند و... اتفاق می افتد.
 
مجری طرح پایش، کنترل و شناسایی نقاط بحرانی فرونشست خراسان رضوی اضافه کرد: کشور ایران در کمربند خشک و نیمه‌خشک دنیا قرار گرفته و بیش از ۸۵ درصد از مساحت یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون هکتاری آن در اقلیم خشک و نیمه‌خشک قرار دارد. ایران یک‌سوم میانگین سطح بارش جهانی را دارد. آنچه مهم است این است که باید بدانیم زندگی در خشک بوم، شیوه سازگاری و رفتار ویژه ای از طرف انسان و ساکنین این زیست بوم ها می طلبد که متاسفانه در دهه های اخیر، رفتارهای نابخردانه و طمع بهره برداری از منابع زیستی با تاکید بر منابع آبی در این زیست بوم خشک خاورمیانه باعث شده که کشور ما بیشتر مستعد فرونشست زمین باشد و شکاف های دشت با سرعت فزاینده ای در تقریبا عمده دشت های تراکمی ایران رخ دهد.
 
 وی ادامه داد: نیاکان ما با این اقلیم خشک و نیمه‌خشک ایران سازگار شده و حرفه‌ای‌ترین شیوه مدیریت آب یعنی قنات را ایجاد کرده‌اند، متاسفانه امروز اکثر این قنات‌ها تخریب شده و اکنون برای تامین آب از چاه‌های عمیق استفاده می‌شود.
 
دشت‌های مشهد و نیشابور در ارتباط با پدیده فرونشست و شکاف‌های دشت در حالت بحرانی است
 
دانشیار گروه مناطق خشک و بیابانی دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد عنوان کرد: بهره‌برداری بیش از اندازه از منابع آب باعث خارج شدن بیش از حد رطوبت زمین و ایجاد برخی شکاف‌ها می‌شود. این فرایند تا جایی ادامه پیدا کرده که در حال حاضر شاهد شکل‌گیری شکاف‌هایی عظیم با عرض بیش از ۱۰ متر، عمق بیش از ۵۰ متر و طول بیش از یک کیلومتر هستیم و به همین دلیل از آن به عنوان مرگ دشت یاد می‌شود. مرگ دشت در صورتی اتفاق می‌افتد که یک دشت قابل احیا نباشد؛ اکنون این پدیده در دشت نیشابور و کاشمر قابل مشاهده است. پدیده مرگ دشت مشکلاتی نظیر تخریب ریل‌های راه‌آهن و بیرون‌زدگی لوله‌های آب که به اصطلاح لوله‌زایی گفته می‌شود را در پی دارد.
 
سپهر با بیان اینکه تاب‌آوری مناطق مختلف با هم متفاوت است، خاطرنشان کرد: با همه این‌ها متاسفانه در ایران برای توسعه مناطق مختلف الگوی آبی مناسبی وجود ندارد. در حال حاضر الگوی توسعه منطقه گیلان با ۲۰۰۰ میلی‌متر بارش در سال با توسعه خراسان با ۱۵۰ میلی‌متر بارندگی در یک سال تفاوتی ندارد و تمام شهرهای ایران به یک صورت توسعه می‌یابد. در واقع بهره‌برداری بیش از اندازه از منابع آبی در کشوری که اقلیم خشک و نیمه‌خشک دارد، باعث فرونشست زمین می‌شود. در سال ۷۵ برای جلوگیری از این شرایط قانون عدم بهره‌برداری از چاه‌های آب به تصویب مجلس رسید  ولی در برخی زمان‌ها در یک سال مجوز بهره‌برداری از چندین هزار چاه صادر شد.
 
مجری طرح پایش، کنترل و شناسایی نقاط بحرانی فرونشست خراسان رضوی عنوان کرد: در چهار دهه اخیر بدون توجه به تاب‌آوری و تحمل‌‎پذیری اکوسیستم‌ها به بدترین شکل از منابع طبیعی بهره‌برداری شده‌ و علاوه بر این میزان مساحت جنگل‌ها در ایران به کمترین اندازه خود رسیده است. به عنوان نمونه جنگل‌های هیرکانی که دارای ذخایر ژنتیکی و زیست‌بوم جهانی است، امروز در خطر افتاده است. مثال دیگر حوضه آبریز دریاچه ارومیه است که در آن امروزه بیش از ۶۵ سد و بند ایجاد شده که از تاب‌آوری این دریاچه خارج است و همین موضوع باعث خشک شدن دریاچه ارومیه شده است.
 
 سپهر ادامه داد: در کتاب مرحوم کریم ساعی، بانی سازمان جنگلداری ایران، آمده که مساحت جنگل‌های ایران بین ۱۲ تا ۱۸ میلیون هکتار بوده ولی امروز این مساحت به کمتر از پنج تا ۶ میلیون هکتار رسیده‌ است.
 
ایران جزو معدود کشورهایی است که در آن از آب‌های ژرف بهره‌برداری می‌شود
 
وی اظهار کرد: برخی از دشت‌ها در کشور به دلیل بهره‌برداری بیش از اندازه ۲۵۰ تا ۳۰۰ متر افت دارد. به عنوان مثال در ایران مرکزی و برخی مناطق مانند کرمان و اصفهان شاهد این پدیده هستیم. همچنین در برخی از دشت‌ها که قبلا با کندن ۵۰ متر می‌شد در آن به آب رسید، اکنون با حفر بیش از ۲۵۰ متر و بیش تر باید آب را کنکاش کرد. در حال حاضر ایران جزو معدود کشورهایی است که بهره‌برداری از آب‌های ژرف در آن اتفاق می‌افتد. هم‌اکنون استان های جنوب شرقی و جنوبی دارای مجوز بهره‌برداری از آب‌های ژرف است.


 مجری طرح پایش، کنترل و شناسایی نقاط بحرانی فرونشست خراسان رضوی یاد آور شد: طی سه دهه اخیر در ایران نقش انسان در فرونشست زمین با بهره‌برداری بیش از اندازه از منابع آبی سطحی و زیرزمینی بسیار زیاد شده ‌است.
 
دانشیار گروه مدیریت مناطق خشک و بیابانی دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد افزود: اگر سازه‌هایی مثل خانه‌ها، سکونتگاه‌ها، ریل راه‌آهن، روستاها و... در معرض شکاف حاصل از فرونشست زمین باشد، تخریب می‌شود. در حال حاضر بدترین شرایط مربوط به ایران مرکزی است که در اصفهان نمونه‌ آن مشاهده شد. خسارت‌های ناشی از این شکاف‌ها به آثار باستانی نیز رسیده است. این مشکل می تواند در کلانشهر مشهد بسیاری از مناطق شهری مانند مناطق ۹، ۱۱ و ۱۲ مشهد را تهدید کند و از این حیث، دشت مشهد در شرایط بحرانی است.
 
۵۰ درصد سازه‌های ایران آهکی است 
 
سپهر در مورد تفاوت فروچاله و فرونشست گفت: فروچاله، نوعی پدیده کارستی در نتیجه انحلال خاک و سازندِ انحلال‌پذیر اتفاق می‌افتد؛ هر چند ساخت‌وساز بی‌رویه و معدن‌کاوی باعث تشدید ایجاد فروچاله می‌شود که یک نوع نشست به حساب می‌آید ولی سیستم آن با فرونشست متفاوت است که گاهی عمق آن به بیش از ۵۰ متر هم می‌رسد. در مجموع ۵۰ درصد از سازه‌های ایران آهکی است. به عنوان مثال در کبودرآهنگ همدان فروچاله‌های بزرگی وجود دارد که به دلیل معدن‌کاوی ایجاد شده است. در استان فارس نیز این پدیده را زیاد مشاهده می‌کنیم.
 
مساله فروچاله کدام مناطق مشهد را تهدید می‌کند؟
 
وی عنوان کرد: مهم‌ترین مشکل در مسائل ژئومورفولوژی این است که ما در ایران نقشه قابلیت و تناسب اراضی نداریم. در صورت وجود نقشه درمی‌یافتیم که ارتفاعات جنوبی نباید تخریب می‌شد و در دامنه کوه‌های آب و برق هم نباید ساخت‌وساز صورت می‌گرفت.
 
نیشابور و کاشمر بحرانی‌ترین دشت‌های خراسان رضوی است
 
مجری طرح پایش، کنترل و شناسایی نقاط بحرانی فرونشست خراسان رضوی خاطر نشان کرد: بحرانی‌ترین دشت‌های خراسان نیشابور و کاشمر است. در چند سال آینده مشکلات بسیاری در دشت‌های نیشابور و کاشمر خواهیم داشت. به گفته کشاورزان این مناطق آن‌ها برای رسیدن به آب تا بیش از ۲۰۰ متر حفاری می‌کنند. همچنین در نیشابور ۸۰ میلیون متر مکعب کسری مخزن آب وجود دارد و سالانه ۱۵ سانتی‌متر نشست زمین در نیشابور اتفاق می‌افتد.
 
سپهر عنوان کرد: متاسفانه مسئولان کشور نگاه اکولوژیک به بهره‌برداری و مدیریت سرزمین ندارند و نگاه غالب تفکر غیراکولوژیک است. هم اکنون دیدگاه مورد پذیرش در مورد آب در کشور ما انتقال آب بین‌حوضه‌ای است. در کنار این برای کشاورزی الگوی کشت مشخصی وجود ندارد. به طور مثال همان صیفی‌جات آذربایجان غربی در خراسان نیز کشت می‌شود. هم‌اکنون بیش از ۸۵ درصد مصرف منابع آبی کشور مربوط به بخش کشاورزی است. از دیگر سو در کشور ما سدسازی به هر قیمتی نشان‌دهنده‌ توسعه ‌است. در ۵۰ سال اخیر هم در بخش آکادمیک و هم در بخش حاکمیتی، مدیریت بر پایه تفکر اکولوژیک نبوده است. علاوه بر این انسجامی در بدنه سازمان‌ها وجود ندارد و سازمان زمین‌شناسی، سازمان محیط ‌زیست، سازمان جنگل‌ها، وزارت نیرو، شهرداری‌ها و نهادهای مرتبط دیگر با هم هماهنگ نیستند و یک قانون منسجم در حوضه مدیریت سرزمین و مخاطرات مانند نشست زمین تدوین نشده است.
 
وی ادامه داد: تفکر غیراکولوژیک باعث بروز مشکلاتی نظیر نابسامانی اجتماعی، مهاجرت، مشکلات اقتصادی، افسردگی و... می‌شود. تا نگاه زمامداران تفکر غیراکولوژیک باشد، کشور نمی‌تواند به سمت توسعه حرکت کند.
 

 
شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری ایسنا  ، تاریخ انتشار:17 بهمن1400، کدخبر: ، www.isna.ir،1400111712469