شعار سال: بر اساس آمار موجود ۲ هزار گونه گیاهی دارویی کشور در حال انقراض است در حالی که این ظرفیت اقتصادی، اشتغالزا و ارزآور کشور به گفته کارشناسان هنوز به طور کامل شناسایی و بهره برداری علمی نشده و صادرات آن به صورت خام فروشی است.

تنوع کلیماتیک (شرایط اقلیمی) و اکولوژیک (بوم شناسی) جغرافیایی، وجود میکروکلیما‌های متعدد در پهنه جغرافیایی، کشورمان را تبدیل به گنجینه‌ای از گیاهان دارویی با حداکثر مواد موثره نموده است که برغم اقدامات انجام شده در این زمینه که قانع کننده نیست به معنای واقعی نتوانستیم برای این محصول اقتصادی نقشه راه علمی تولید را متناسب با جغرافیای استان‌های کشور تهیه و تدوین کنیم.

بسیاری از گیاهان دارویی ایران از لحاظ کیفیت، شهرت جهانی دارد، کشورمان به دلیل قرار گرفتن در پهنه‌ای از جهان که در بر گیرنده پنج ناحیه رویشی ارسباران، ایران تورانی، هیرکانی، زاگرسی، خلیج فارس- عمانی، تنوع ژنتیکی قابل توجهی دارد و دارای ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم شناخته شده جهانی است.

به طوری که گونه‌های شناخته شده در آن هشت هزار و ۴۲۳ گونه گیاهی است که بیش از دو سوم قاره اروپاست، تحقیقات نشان داده که بیش از۲ هزار و ۳۰۰ گونه از گیاهان کشور دارای خواص دارویی، صنعتی، خوراکی، عطری، ادویه‌ای و آرایشی- بهداشتی هستند و از این تعداد یکهزار و ۷۲۸ گونه منحصر به فرد و در سرزمین ایران رویش دارد و به عنوان یک ظرفیت انحصاری در کشور محسوب می‌شوند که می‌توانند به عنوان یک ظرفیت بالقوه، در راستای ساماندهی بهره برداران و کاهش دام موجود در عرصه‌های منابع طبیعی، جایگزین بسیار مناسبی برای فعالیت‌های دامداری در مراتع باشند و با ایجاد پوشش گیاهی، بهره وری چندین برابر دام، ارزش خواهد داشت و یکی از منابع مهم صادرات غیرنفتی و تامین ارز و ایجاد زیرساخت‌های علم و فنآوری کشور، با رعایت اصول بهره برداری بهینه نقش آفرینی کنند.

پرفروش‌ترین گیاهان دارویی در بازار‌های بین المللی شامل باریجه، آنغوزه تلخ، آنغوزه شیرین، آویشن، کنگر، کاپاریس، علف گاوزبان، پنیرک، وشاء، قارچ دنبلان، بابونه، باریجه، کتیرا، گلرنگ، کرفس کوهی، موسیر است و ایتالیا، هندوستان، اسپانیا، آلمان، فرانسه، افغانستان، سوئیس، کشور‌های حاشیه خلیج فارس از جمله کشور‌هایی هستند که گیاهان دارویی و محصولات غیرچوبی به این کشور‌ها صادر شده است.

کمبود متخصصین در سطوح عالی و در سطح کارشناس جهت آموزش، ترویج و نظارت بر احیا و توسعه گیاهان دارویی - صنعتی و کمبود دانش فنی، فقدان استاندارد‌های احیا، توسعه و بهره برداری گیاهان داروئی در عرصه‌های ملی، ضعف ارتباطات بین سازمانی در نهاد‌های متولی گیاهان دارویی، کمبود تحقیق و پژوهش کاربردی در راستای حفاظت، احیا و توسعه گیاهان دارویی، عدم تخصیص اعتبار و بودجه مناسب، کافی و مستمر و فقدان ردیف‌های بودجه‌ای مشخص به منظور اجرای طرح‌های احیا و توسعه، فقدان بذر و نهال استاندارد، فقدان ماشین آلات برداشت و فرآوری گیاهان دارویی و خام فروشی گیاهان دارویی از جمله چالش‌های فراروی گیاهان دارویی است.

کارشناسان بهره‌برداری دانشگاه‌ها از ظرفیت‌های ایجاد شده، تدوین استاندارد‌های ملی و رعایت شیوه‌نامه‌های بین‌المللی جهت حفاظت، احیا، توسعه و صادرات محصولات، استاندارد‌هایی که کمک می‌کند تا محصولات ارگانیک با کیفیت بالاتر و قابل قبول تری به بازار برسد، ایجاد هماهنگی و وحدت رویه بین دستگاه‌های تحقیقاتی، آموزشی و اجرایی در خصوص توسعه پایدار گیاهان دارویی، افزایش تحقیقات کاربردی، افزایش اعتبارات، تمرکز فعالیت‌های علمی و صنعتی در تأمین نهاده‌ها و منابع مورد نیاز جهت (تولید - تکثیر- فرآوری - بسته‌بندی) گیاهان دارویی از جمله راهکار‌های بخش گیاهان دارویی برشمردند.

اقتصادی کردن طرح‌های منابع طبیعی، احیا و توسعه رویشگاه‌های گیاهان دارویی، بهبود معیشت و اقتصاد جوامع محلی، حفاظت پایدار و مدیریت بهینه عرصه‌ها با تاکید بر مشارکت جوامع محلی، افزایش میزان اشتغال‌زایی به صورت مستقیم و غیرمستقیم، درآمدزایی و ارزآوری برای کشور، اصلاح روش‌های بهره‌برداری به منظور استفاده بهینه از پتانسیل‌های گیاهان داروی و حفظ منابع ژنتیکی، خودکفایی کشور در زمینه تامین مواداولیه و محصولات دارویی- صنعتی- خوراکی- آرایشی و بهداشتی از جمله دستاورد‌های توسعه گیاهان دارویی در کشور است که باید به این مهم توجه ویژه بشود.

به اعتقاد کارشناسان امر با همه مزیت‌ها و خواصی که گیاهان دارویی دارد متاسفانه هنوز در زمینه بهره برداری آن در کشور ساماندهی نشده است در حالی که بسیاری از متخصصان تاکید دارند که ایران در این بخش دارای ظرفیتی فراوان است که باید بهره وری و فرآوری آن ساماندهی اصولی انجام گیرد.

طبق اعلام منابع رسمی، در سال جاری ۳۵۰ تن انواع گیاهان دارویی عرصه‌های مرتعی و جنگلی کشور به ارزش ۱۶ میلیون دلار به خارج صادر شده است که کارشناسان می‌گویند اگر این محصولات طبیعی از برداشت تا صادرات به صورت کامل با نقشه علمی و حمایت‌های همه جانبه از تولیدکنندگان فرآوری و صادر بشود علاوه اشتغالزایی، درآمد زیادی برای کشور خواهد داشت.

مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری مقدار صادرات سال جاری انواع گیاهان دارویی کشور را ۳۵۰ تن اعلام کرد و گفت: این مقدار محصولات از عرصه‌های مرتعی و جنگلی کشور حاصل شده است.

ترحم بهزاد، مقدار صادرات گیاهان دارویی شش ماه نخست سال گذشته را ۵۴۰ تن اعلام و اضافه کرد این میزان محصول از راه‌های زمینی، هوایی و دریایی به کشور‌های اروپایی و حاشیه خلیج فارس صادر شد.

گیاهان دارویی به خاطر برداشت بی رویه تخریب می‌شود

وی گیاهان دارویی مرتعی صادراتی را از جمله گل گاوزبان، گل وشا، کتیرا، گلرنگ، دنبلان، آنقوره و آویشن برشمرد و مجموع تعداد آن‌ها را در کشور بیش از ۷۰ گونه اعلام کرد و گفت: یکی از سیاست‌های دولت در راستای منویات رهبر معظم انقلاب، محدودیت در برداشت انواع گیاهان دارویی است چرا که برداشت این نوع گیاهان و ارزآوری به چه بهایی، متاسفانه هرساله گستره زیادی از عرصه منابع طبیعی به خاطر برداشت بی رویه این محصولات تخریب می‌شود و به گذشت زمان منابع پایه آب و خاک را از دست می‌دهیم.

بهزاد خاطرنشان کرد: امروز یکی از دغدغه‌های بسیار مهم جلوگیری از برداشت بی رویه گیاهان دارویی است که عده زیادی از حاشیه نشینان جنگل و جوامع محلی به صورت گروهی برای مصارف شخصی به سراغ این نوع گونه‌های گیاهی می‌روند و در نتیجه شاهد کاهش تراکم برخی از گونه‌های های ارزشمند هستیم.

گیاهان دارویی از خطر انقراض تا صادرات خام و نداشتن برنامه علمی تولید

برداشت ۸ هزار تن گیاهان دارویی در پنج سال گذشته

وی بیان داشت: در این حوزه با توجه به شرائط اقلیمی و اعمال محدودیت‌های بهره برداری، کمیته فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری هر استانی ظرفیت‌ها را پیمایش و ارزیابی خواهد کرد به تناسب شرایط اقلیمی گونه‌های گیاهی قابل برداشت است و برابر ماده ۲۵ قانون مبارزه با قاچاق ارز و کالا خارج از طرح‌ها هرگونه برداشتی غیرمجاز است.

مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری بیان کرد: برابر آمار طی پنج سال گذشته تاکنون حدود هشت هزار تن انواع گیاهان دارویی از سطح مراتع و جنگل‌ها در کشور برداشت و از این مقدار ۶ هزار تن صادرات شد و بقیه نیز در داخل کشور مصرف شد.

وجود هشت و ۴۰۰ گونه گیاهان دارویی در کشور

ترحم با اشاره به آنکه حدود هشت هزار و ۴۰۰ گونه از گیاهان دارویی در ایران وجود دارد، خاطرنشان کرد: حدود ۲ هزار و ۳۰۰ گونه از این تعداد گیاهان دارویی مرتعی و یک هزار و ۷۲۸ گونه از گیاهان دارویی تولیدی در مرتع کل کشور بومی ایران است.

بر اساس آمار‌های جهانی اکنون میزان تجارت جهانی گیاهان دارویی بیش از ۱۰۷ میلیارد دلار است که طبق پیش بینی انجام شده، این رقم تا سال ۲۰۲۵ به بیش از ۴۵۰ میلیارد دلار افزایش خواهد یافت.
گزارش‌های رسمی کشور هم نشان می‌دهد که سالانه بیش از ۱۷ میلیون و ۱۵۴ هزار و ۴۶۷ کیلوگرم انواع گیاهان دارویی در قالب ۲۰۹ شرکت تعاونی بخش کشاورزی با اشتغالزایی ۱۰۲ هزار و ۸۸۰ نفر در کشور تولید می‌شود.

جنگل‌های هیرکانی با گستره حدود ۱.۹ میلیون هکتار از آستارا در شمال استان گیلان آغاز می‌شود و تا گُلی داغی در شرق استان گلستان به طول تقریبی ۸۰۰ کیلومتر و عرض ۲۰ تا ۷۰ کیلومتر پراکنش دارد.

یهزاد ادامه داد: بر اساس اطلاعات موجود بیش از ۲ هزار گونه گیاه دارویی در عرصه‌های جنگلی و مرتعی کشور در معرض خطر است و تاکنون بیش از هشت هزار گونه گیاهی در کشور شناسایی شده که بیش از دو سوم آن گونه‌های اروپایی است و از این تعداد حدود هزار و ۷۲۸ گونه منحصربفرد ایران است و ۲ هزار و ۳۰۰ گونه دارویی خوراکی و صنعتی و بهداشتی است.

ضرورت فرآوری به جای صادرات خام / برداشت بی رویه و غیرمجاز ادامه دارد

وی تاکید کرد: در زمان حاضر باید برای سامان بخشیدن برداشت گیاهان دارویی و تعدیل دام در عرصه‌های کشور برنامه ریزی کرد در غیر این صورت به زودی شاهد ریزگرد‌ها و سیلاب خواهیم بود.

وی تاکید کرد: باید برای جلوگیری از خام فروشی گیاهان دارویی سیاستگذاری کرد و دانشگاه‌های علوم پزشکی، سازمان صمت، غذا و دارو ورود و بستر را برای سرمایه گذاری فراهم کنند و به جای صادرات خام در کشور فرآوری شود.

بهزاد خاطرنشان کرد: امروز با وجود آنکه آموزش‌های لازم به جوامع محلی داده می‌شود و فرهنگ سازی هم صورت گرفته منتهی باز هم شاهد ورود خودرو‌ها در مراتع هستیم که به صورت بی رویه و غیرمجاز برداشت می‌کنند و این سازمان هم با کمبود نیرو مواجه است.

جنگل‌های شمال بین ۲۵ تا ۵۰ میلیون سال قدمت دارد و دارای ۹۰ گونه درختی و ۲۱۱ گونه درختچه‌ای و هزار و ۵۵۸ گونه علفی و بوته‌ای است.
اسکندر زند مشاور وزیر جهاد کشاورزی هم خاطرنشان کرد: براساس آمار موجود، در دنیا ۲۵ درصد گیاهان و ۲۵ درصد جانوران و ۱۰ درصد حشرات در حال نابودی هستند و این وضعیت در ایران وخیم‌تر است که در صورت ادامه یافتن این مهم تا ۱۰ سال آینده همچون گذشته در تخریب تنوع زیستی، شاهد صدمه دیدن زندگی نسل بشر کنونی خواهیم بود.

وی بیان کرد: هنوز واژه تنوع زیستی در کشور جانیفتاده است، تنوع زیستی کل شبکه حیات را در کره زمین شامل می‌شود که طی میلیون‌ها سال تکامل یافته است که حفظ و احیای این مهم لازمه بقای انسان در همه اعصار است.

مشاور وزیر جهاد کشاورزی تنوع گونه گیاهی در کره زمین را هشت میلیون گونه برشمرد و افزود: براساس آخرین برآورد در جهان ۵۰ میلیون گونه تنوع زیستی وجود دارد که از این تعداد گونه ۴۳ هزار گونه در ایران تاکنون شناسایی شده و این تعداد نیز ۱۲ هزار گونه شامل گیاهان و قارچ‌ها هستند که بخش عمده آن‌ها را گیاهان دارویی تشکیل می‌دهند.

وی ایران را مهد بسیاری از گونه‌های گیاهان و جانوران دانست و افزود: ایران یکی از ۳۵ نقاط داغ تنوع زیست محیطی در دنیاست که نیم از گونه‌های گیاهی را در خود دارد.

گیاهان دارویی از خطر انقراض تا صادرات خام و نداشتن برنامه علمی تولید

گیاهان دارویی باید یک صنعت نگریسته شود

در همین پیوند، سید اسدالله تیموری یانسری ربیس دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری می‌گوید اکنون در بخش گیاهان دارویی کشور به صورت سنتی و خام فروشی پیش می‌رویم که ضروری است صفر تا صد آن به عنوان یک صنعت نگریسته شود.

کارشناسان معتقدند از ۱۳ اقلیم دنیا، ۱۱ اقلیم در ایران وجود دارد که بیشترین سبقه گیاهان دارویی در طول تاریخ مربوط به این کشور است، اما این استاد دانشگاه یادآور شد ما در کشور در بخش گیاهان دارویی جایگاه مطلوبی نداریم.

صاحنبظران امر تاکید دارند همایش‌های تخصصی مربوط باید برای رفع موانع و مشکلات فرآروی بخش گیاهان دارویی کشور اقدام و برای شناساندن آن تدبیر کنند.
رییس دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری تصریح کرد: ۱۵۰ سال است که علم شیمی در کشور رونق دارد جالب این است که گیاهان دارویی موثرند و ماده ترکیب داریم اکنون خوشحالیم با همه نگرانی‌ها دارو‌های گیاهی را جایگزین دارو‌های شیمی کنیم.