جدیت در مدیریت منابع آبی

یک واقعه جهانی تحت عنوان گرمایش و تغییر اقلیم در حال رخ دادن است که عامل اصلی آن استفاده بیش از حد از گازهای گلخانه ای و سوختهای فسیلی است که باعث افزایش گرمای جهان و کم شدن بارندگی ها و همچنین خشکسالی می شود.

شعار سال: خراسان جنوبی 17 سال شده که با خشکسالی مواجه است و آمارها حکایت از بحران آب در این منطقه خشک و گرم دارد، نبود یا کمبود آب در برخی مناطق باعث شده که درحال حاضربیش از 400روستای استان به وسیله تانکر آبرسانی شوند که به این دلیل برخی از روستاها به خصوص روستاهای مرزی، خالی از سکنه شده اند که خود تهدیدی برای امنیت مرز کشور به شمارمی آید. به همین سبب راهکارهایی بسیاری برای تامین منابع استان، از جمله احداث سد، تغذیه مصنوعی سدها و انتقال آب ارائه شده است. اما بنا به بررسی های انجام شده ، طرح انتقال آب به استان مقرون به صرفه نیست و ازطرفی باتوجه به برداشت بیش از حد از آبهای زیرزمینی و دائمی نبودن آبهای سطحی در استان،سدهای استان نیز آبی برای تزریق به شبکه شرب ندارند. بنابراین بحران آب جدی است . اما مسئله مهم این است که دولت ها برای تامین آب به استان خراسان جنوبی ،که به دلیل همجواری با مرز از موقعیت خاصی برخوردار است، چه کرده اند و چه راه حلی برای تامین آب استان وجود دارد؟

خراسان جنوبی از تاثیرپذیرترین استان ها در خشکسالی

عضو هیئت علمی گروه مهندسی آب دانشگاه بیرجند اظهارداشت:«یک واقعه جهانی تحت عنوان گرمایش و تغییر اقلیم در حال رخ دادن است که عامل اصلی آن استفاده بیش از حد از گازهای گلخانه ای و سوختهای فسیلی است که باعث افزایش گرمای جهان و کم شدن بارندگی ها و همچنین خشکسالی می شود.»علی شهیدی افزود:«درگروه مهندسی آب دانشگاه بیرجند، تحقیقات زیادی درخصوص تغییر اقلیم و اثرات آن در خراسان جنوبی کردیم ومشخص شد خراسان جنوبی یکی از تاثیرپذیرترین استان ها درتغییر اقلیم و خشکسالی است. در درازمدت گذشته،سالیانه 170 میلی متر بارندگی داشتیم که هم اکنون به 120 میلی متر کاهش یافته که نشان دهنده خشکسالی وتایید بحران آب در استان است.البته این یک روی بحران آب است روی دیگر آن این است که سابقا 170 میلی بارندگی داشتیم اما سیلاب های بزرگ گزارش نمی شد اما اکنون 120 میلی متر بارندگی داریم و سیلابهای عجیبی داریم که گاه یک روستا را با خود برده است،سوال اینجاست چرا با کاهش میزان میانگین بارندگی، سیلابها افزوده شده است؟بنا برتحقیقاتی که انجام دادیم به این نتیجه رسیدیم که درست است میانگین بارندگی کم شده، اما مقادیر حداکثری افزایش یافته؛ قبلا اگر 170 میلی متر را در 20 بارندگی داشتیم، هم اکنون 120 میلی متر را در 5 بارندگی داریم و یک بارندگی شدید باعث سیلاب می شود و سبب افزایش بیابانهای استان می گردد.»

وی اضافه برداشت از سفره های زیرزمینی را در سالهای اخیر باعث افت سفره ها دانست و گفت:« افت سفره و عدم تجدید و برگشت آب به آن وخالی شدن حفره های بین خاک باعث فرونشست زمین می شودبه طوری که اگر در سالهای بعد، ترسالی داشته باشیم چون آبخوانی نداریم که آب در آن نفوذ کند، آبها تبدیل به سیلاب خواهد شد. پدیده دیگری که بحران آب را تشدید کرده، برداشت آب شور در اثر افت سفره هاست، که به این تداخل سفره آب شور وشیرین، پدیده اینتروژون می گویند، به آن معنا که با کمبود آب، کیفیت آب هم تغییر می کند و این آب بی کیفیت، باعث کاهش عملکرد محصول و از بین رفتن خاک می شود که زنگ خطر جدی برای استان است که تا چه موقع روند برداشت و پرآب بودن این سفره ها ادامه خواهد داشت؟ اگر آب این سفره ها به کف برسد همین جمعیتی هم که وجود دارد مجبور است رها کند و برود و باتوجه به اینکه در مرز کشور هستیم بعد از آن مسائل مهم تر از آب، یعنی مسائل امنیتی تشدید می شود.»

عضو هیئت علمی گروه مهندسی آب دانشگاه بیرجند با بیان اینکه دولت اگر برای تامین آب استان هزینه نکند، درآینده باید هزینه زیادی برای نگه داشتن جمعیت در مزر متحمل شود،گفت:«باید به صورت جدی به بحران آب در استان ما نگاه شود. امروز اگر حوزه کشاورزی، بیش از 90 درصد مصرف کننده آب است و اگر مدعی هستیم که تکنولوژی پیشرفته داریم ،مطمئنا قابلیت این را داریم که در این 90 درصد، حداقل ده درصد صرفه جویی کنیم. اگر در حوزه کشاورزی 10 درصد صرفه جویی شود نه تنها مشکل آب حل شده بلکه نیازی به انتقال آب از دریای عمان یا از سد دوستی و.. نیست. مهم ترین راه حل برای مدیریت منابع آب، تدبیر در حوزه کشاورزی است که ابتدا باید کشت محصولات پرآب بر حذف و به محصولات استان چون زرشک، عناب، زعفران و گیاهان دارویی توجه شود و دوم تغییر در شیوه های آبیاری است.آبیاری غرقابی و در شیوه های آبیاری نوین،آبیاری بارانی، در استان جواب نمی دهد و باید از روشهای مختلف آبیاری قطره ای استفاده کنیم. هم اکنون بیش از 90 درصد اراضی زیر کشت در کشورهای اروپایی که مشکل آب ندارند، آبیاری تحت فشار است درحالی که در خراسان جنوبی کمتر از دو درصد اراضی زیر کشت، با آبیاری تحت فشار آبیاری می شود. هرچند در دهه هفتاد، جهاد کشاورزی برای تغییر سیستم آبیاری به کشاورزان وام بلاعوض داد، اما این کار اشتباه بود چراکه کشاورز آبی که با استفاده از یوه آبیاری تحت فشار اضافه می آورد را سطح زیر کشت را افزایش می داد درحالی که این آب باید سفره های زیرزمینی را تغذیه می کرد، اگر جهادکشاورزی می خواهدحمایت کند دبی کشاورزی که30 لیتر در ثانیه است را نصف کند و بعد به کشاورز تسهیلات سیستم آبیاری قطره ای دهد که با آن آب باقی مانده سفره ها تقویت شود نه اینکه سطح زیر کشت را افزایش یابد لذا نباید حمایت هاچشم بسته باشد.»

منسوخ شدن سدسازی و هزینه بالای انتقال آب

شهیدی با بیان اینکه چندین سال است سد سازی در دنیا منسوخ شده، گفت : «سد،از نظر زیست محیطی مانع سر راه طبیعت است و هرچه این مانع بزرگتر باشد مشکلات آن بیشتر شود. یکی از دلایل منسوخ شدن آن، منقرض شدن نسل آبزیان، که خود سبب پالایش آب هستند، است. دراستان خراسان جنوبی، آب سطحی دائم نداریم که بخواهیم روی آن سرمایه گذاری عظیمی انجام دهیم و بیشتر وابسته به آبهای زیرزمینی هستیم، لذا پیشنهاد می کنم به جای ساخت سدهای روزمینی ،آبخوان داری و تغذیه مصنوعی سفره های آب زیرزمینی و استفاده از سدهای زیرزمینی جایگزین شود.»وی گفت: « انتقال آب به استان از موضوعاتی است که با آن موافق نیستم؛ چندین تجربه انتقال آب بین حوزه ای را در کشور داریم که نمونه آن انتقال آب از کوهرنگ به زاینده رودبود، که باعث خشک شدن زاینده رود و به فاضلاب تبدیل شدن کارون شد، لذا در هر حوزه ای که خواستیم انتقال آب انجام دادیم، با شکست مواجه شدیم. هم اکنون یکی از راهکارها برای رفع کمبود آب، انتقال آب به استان ذکر شده که یکی از گزینه ها، دریای عمان است، ارتفاع بیرجند از سطح دریای آزاد 1480 متر است و پمپاژ آب به این ارتفاع هزینه زیادی دارد،ازطرفی ای سی دریای عمان 50هزار است و رساندن آن به ای سی 2 بسیار هزینه بر بوده و قیمت تمام شده آب زیاد خواهد بود و کسی حتی برای آب شرب هم این میزان هزینه نمی کند. ازطرفی خط انتقال نفت و گاز همیشه مورد تهدید است و اگر خطری متوجه آنها شود خط لوله آب هم مورد تهدید خواهد بود. سد دوستی به عنوان دومین گزینه، اگر از هزینه انتقال آب آن صرف نظر کنیم،هدف از احداث سد دوستی، تامین آب مشهد بود و از آنجایی که در بالا دست این سد در کشور افغانستان سدی احداث شده است که اجازه واردشدن آب به سد دوستی نمی دهد لذا خود این سد، بحران زده و آب مشهد زیر سوال است حال چه برسد به اینکه به بیرجند آب منتقل کنند. دشت مختاران به عنوان گزینه دیگر، تاجایی که اطلاع دارم کیفیت آب آن مناسب نیست و حتی اگر آب آن هم مناسب بود چرا دشت مختاران را فدای بیرجند کنیم. سایر گزینه هم به همین ترتیب ما را با مشکلاتی مواجه خواهد کرد لذا بهترین گزینه به جای انتقال آب، صرفه جویی حداقل ده درصدی در حوزه کشاورزی است ،که مطمئنا امکان پذیراست.»

صرفه جویی و مدیریت منابع آبی

عضو هیئت علمی گروه مهندسی آب دانشگاه بیرجند افزود: «در حوزه آب شرب، بنا بر آمار آب منطقه ای استان، شبکه فرسوده آب شهری بیرجند،30 درصد تلفات دارد ،اگر به جای هزینه برای انتقال آب ازدریای عمان به استان، یک هزارم آن را به تعمیر شبکه فرسوده شهری اختصاص دهیم مشکل آب را حل کردیم. بنا برآنچه گفته شده برای تصفیه خانه آب شرب بیرجند، 54 میلیارد تومان هزینه شده و ماهیانه 60 میلیون تومان صرف نگهداری آن می شود؛ آبی که در اینجا تصفیه می شود و کیفیت بسیار خوبی دارد، در شبکه ای تزریق می کنیم که آب چاههای تصفیه نشده در همین شبکه است و از طرفی هم30 درصد آن به خاطر فرسودگی شبکه تلفات می شود و شهرداری هم اعلام کرده20 درصد فضای سبز را با همین آب لوله کشی آبیاری می کند، چرا نباید این آب تصفیه شده را بسته بندی کنیم که هم از نظر سرمایه جواب می دهد و هم تلفات آب نخواهیم داشت. البته فرهنگ سازی از طریق رسانه ها دربین مردم که از آب شرب برای سایرمصارف استفاده نشود هم بسیار اهمیت دارد از طرفی هم ادوات آب در بخش مصارف خانگی و عمومی، مناسب نیست وباید شیرهای کم مصرف دربین مردم رایج شودهمانطور که سالها پیش برای صرفه جویی در برق، با هزینه کم به مردم لامپ کم مصرف داده می شد دربخش آب هم ارزش دارد که با این بحران آب، استفاده از شیرهای کم مصرف در تمام اماکن به طریقی که هزینه های آن کمتر باشد در بین مردم رایج شود.»

شهیدی افزود: «برای صرفه جویی در بخش صنعت نیزمتاسفانه خبری که می شنویم راه اندازی برخی صنعت های پرآب بر در استان است که باید به سمت صنایع کم آب بر برویم و از تکنولوژی های جدید، به عنوان مثال تولید کاغذ از سنگ، که آب کمی هم مصرف می کند، استفاده شود. صنعت قالی بافی و صنایع دستی که از صنایع بسیار باقدمت در استان و مصرف آب آن صفر است، باید در استان تقویت شود. خراسان جنوبی به دلیلی شرایط ویژه اش باید برای مدیریت منابع آبی از طرف دولت حمایت شود و اعتبارات بیشتری به آن اختصاص دهند. هرچند همه دولت ها هدف شان بهتر شدن وضعیت بوده، اما مشکل پروژه های آبی که در این سالها با شکست مواجه شده این است که معمولا در سفرهای استانی، دولت بنا به درخواست مردم، قول احداث سدی می دهد و آن سد به خاطر قول داده شده احداث می گردد درحالی که ممکن است از نظر اقلیمی و علمی شرایطش مهیا نباشد لذا بدون مطالعات دقیق اولیه کار شروع را می کنند. اگر در تمام دنیا برای احداث یک سد سالها روی منابع آب و حوزه آبخیزی آن مطالعه می شود در اینجا برعکس است اول سد احداث می شود بعد مطالعات اولیه!»در پایان وی با بیان اینکه برای حل معضلات و مشکلات ممکن است در حرف از نخبگان و اساتید دانشگاه استفاده شود اما در عمل اینگونه نیست که اگر استفاده می شد وضعیت منابع آبی بهتر از این بود،گفت: «از ابتدای مهرماه بر روی تک تک راهکارهایی که ذکر کردم با همکاری اعضای کارگروه آب بسیج و استفاده ازنظرات اجرایی مسئولین فعالیت خواهیم کرد تا در نهایت در سالی که به اقدام وعمل نامگذاری شده، اقدامی مناسب حداقل در حوزه آب استان انجام دهیم.