● مراكز عبادی اسلامی استان قم

از جمله مراكز عبادی اسلامی قم می توان به آستانه مقدس حضرت معصومه(س)، امامزاده شاه احمدقاسم، امامزاده شاهزاده حمزه، امامزاده شاهزاده طاهر، امامزاده ابراهیم، امامزاده صفورا، شش امامزاده، امامزاده سلیمان، امامزاده سكینه خاتون، امامزاده طیب و طاهر، امامزاده شاهزاده زكریا و...را نام برد.

▪ آستانه مقدس حضرت معصومه (س)

تارخ ایجاد فضای معماری بر تربت پاك حضرت فاطمه معصومه (س) به نیمه دوم قرن دوم هجری قمری باز می گردد. به استناد كتاب های معتبر تاریخی این بنا در میانه های قرن پنجم هجری قمری توسط یكی از رجال دوره طغرل اول سلجوقی؛ تجدید بنا شد. با آغاز قرن دهم و شروع فرمان روایی سلسله صفویه، آستانه بیشتر مورد توجه قرار گرفت. در عصر قاجاریه فتحعلی شاه قاجار؛ به آستانه مقدس توجهی خاص داشت و تزیینات كنونی به همراه رواق ها و بیوتات فعلی اغلب متعلق به آن دوره است.

مرقد شریف حضرت فاطمه معصومه (س) با كاشی های نفیس و زیبای زرفام متعلق به قرن هفتم هجری قمری پوشیده شده است. گرداگرد مرقد منور دیواری به بلندی دو متر و درازا و پهنای ۴‎/۸۰ و۴‎/۴۰قرار گرفته است كه در سال ۹۵۰ بنا شده و با كاشی های معرق آراسته شده است.اكنون دیوار با ضریح مشبك از جنس نقره پوشیده شده است. محدوده های نزدیك تر به ضریح مطهر را رواق می گویند كه هر یك اسامی خاصی دارند. رواق بالاسرمحوطه ای است بین مسجد بالاسر تا ضریح مطهر كه با آیینه كاری و گچ كاری های بسیار زیبا آراسته شده و محل زیارت مومنان است.

محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر را رواق دارالحفاظ می گویند كه از سابق در این محل خادمان و قاریان قرآن مراسم ویژه ای داشته اند و هم اكنون نیز خطبه شامگاهی خادمان در آنجا اجرا می شود. رواق آیینه (شهید بهشتی) نیز در بخش زنانه و پایین پای حضرت معصومه (س) واقع است.

مسجد مقدس جمكران، مسجد اعظم قم، مسجد جامع قم، مسجد فیض قم، مسجد صرم، مسجد جامع كهك، مسجد پنجه علی قم، مسجد فاطمیه قم(مسجد خانم) و...از جمله مساجد تاریخی و مذهبی این استان شمار می آیند.

▪ مسجد مقدس جمكران

به مردم بگو به این مكان (مسجد مقدس جمكران) رغبت كنند و آن را عزیز دارند. (از فرمایشات حضرت مهدی علیه السلام به حسن بن مثله جمكرانی)

مسجد جمكران، امروزه یكی از مهمترین مراكز زیارتی شیعیان ایران و جهان است. سه شنبه شب ها و روزهای هفته به خصوص تعطیلات آخر هفته و عیدها و سوگواری های مذهبی این مكان مقدس مملو از زایرانی است كه از راه های دور و نزدیك خود را به این مسجد رسانده اند. درباره چگونگی و تاریخچه ساخت این مسجد؛ حكایت زیر گفته می شود.شیخ حسن بن مثله جمكرانی می گوید: من شب سه شنبه، ۱۷ ماه مبارك رمضان سال ۳۷۳ هجری قمری در خانه خود خوابیده بودم كه ناگاه جماعتی از مردم به درب خانه من آمدند و مرا از خواب بیدار كردند و گفتند: برخیز و مولای خود حضرت مهدی علیه السلام را اجابت كن كه تو را طلب نموده است.آنها مرا به محلی كه اكنون مسجد جمكران است آوردند.

چون نیك نگاه كردم تختی دیدم كه فرشی نیكو بر آن تخت گسترده شده و جوانی سی ساله بر آن تخت، تكیه بر بالش كرده و پیرمردی هم نزد او نشسته است. آن پیر؛ حضرت خضر علیه السلام بود كه مرا امر به نشستن نمود، حضرت مهدی علیه السلام مرا به نام خودم خواند و فرمود: برو به حسن مسلم (كه در این زمین كشاورزی می كند) بگو: این زمین شریفی است و حق تعالی آن را از زمین های دیگر برگزیده است و دیگر نباید در آن كشاورزی كند.

عرض كردم: یا سیدی و مولای! لازم است كه من دلیل و نشانه ای داشته باشم و گرنه مردم حرف مرا قبول نمی كنند، آقا فرمود: تو برو و آن رسالت را انجام بده، ما نشانه هایی برای آن قرار می دهیم وهمچنین نزد سید ابوالحسن (یكی از علمای قم) برو و به او بگو: حسن مسلم را احضار كند.

▪ ساختمان هشتی

هشتی ساختمانی است كه در مجاورت بقعه خاك فرج واقع شده است. در وسط این ساختمان چاهی و بر فراز آن تپه ای وجود دارد. در مورد این هشتی دو روایت وجود دارد: یكی این كه حجرالاسود را از این مكان به محل فعلی آن برده اند و دیگر این كه چاه را به منظور استخراج آب حفر كرده اند اما در اثر زلزله و نفوذ گازهای زیرزمینی به بیرون این چاه بدون نیاز به مواد سوختی شعله ور شده و به همین دلیل می گویند یكی از سه آتشكده بزرگ زرتشتیان در این محل قرار داشته است.

خانه ملاصدرا، خانه حضرت امام خمینی، خانه زند، خانه حاج قلی خان، ایوان مهدعلیا صفوی، خانه شاكری (حاج عسگرخان)، خانه سید حاجی روحانی و... از دیگر ساختمان های تاریخی این شهر است.

▪ مدرسه فیضیه

مدرسه فیضیه یكی از مشهورترین مدرسه های دینی سرتاسر جهان است كه در شهر قم واقع شده است. این مدرسه از نیمه نخست قرن سیزدهم هجری قمری جایگزین بنای مدرسه آستانه شد كه به اعتبار متون معتبر تاریخی، آن مدرسه ازمیانه قرن ششم هجری قمری وجود داشته و درعصر صفوی تجدید بنا شده بود.

بنای مدرسه چهار ایوانی است و در دو طبقه با ۴۰ حجره پایینی متعلق به عصر قاجار و ۴۰ حجره بالایی متعلق به قرن چهاردهم هجری قمری بنا شده است. قدیمی ترین بخش مدرسه،ایوان جنوبی آن است كه به تاریخ ۹۳۹ هجری قمری با كاشی های زیبای معرق، متعلق به عصر صفوی تزیین شده است وسردر صحن عتیق آستانه مقدس حضرت فاطمه معصومه (س) محسوب

می شود.مدرسه صفویه، مدرسه جهانگیرخان و مدرسه دارالشفاء از دیگر مدارس استان قم است.

پل علیخانی، پل عسگر آباد، پل كاج، پل دلاك، سد كبار و … از جمله پل های و بندهای تاریخی استان قم است.

▪ پل علیخانی

پل علیخانی در داخل شهر قم، درابتدای بازار واقع شده است. اصل این پل از بناهای دوره صفویه است كه در حدود ۱۲۹۲ هجری قمری بازسازی شد و در این بازسازی طاق دهانه های قبلی برداشته شده و در حد فاصل پایه های قدیمی، طاق های مرتفع تری برپا شد و برروی پایه ها نیز دهانه های كوچك تری تعبیه شده است. پل دوره صفوی ظاهرا یازده دهنه داشته و به هنگام بازسازی های دوره گذشته؛ سنگ نوشته ای مربوط به بنای اصلی درآن كشف شده است. بازسازی بعدی پل به منظور تعریض آن در دو طرف گذرگاه در دهه ۲۰ قرن اخیر صورت گرفته است. این پل در حال حاضر ۹۶ متر درازا و با احتساب پیاده روها ۱۰ متر پهنا دارد.

▪ حمام ها و آب انبارهای قدیمی

آب انبار مدرسه دارالشفاء، حمام حاج عسگر خان، حمام روستای قباد بزن از جمله حمام ها و آب انبارهای قدیمی می توان برشمرد.

▪ آب انبار مدرسه دارالشفاء

بنای آب انبار در مجاورت مدرسه دارالشفاء قم واقع شده و به همین نام نیز مشهور است. قدمت ساختمان آن به قرن یازدهم و سال ۱۰۵۵ هجری قمری (زمان شاه عباس دوم) می رسد. این بنا دارای سردری به پهنای ۶ ،عمق ۷۰/۲ و ارتفاع ۸ متر است كه با كاشیكاری، مقرنس و كتیبه های تاریخی تزیین شده است. لچكی های قوس طاق راه پله هابا كاشی های معرق نفیسی آراسته شده اند كه برروی آن اشعاری كتیبه شده است. پوشش سردر، دارای مقرنس گچی و منقش زیبایی است. بالای این سردر، سنگ نوشته ای است كه تاریخ تعمیر و مرمت بنا برروی آن نوشته شده است.

▪ دژها و قلعه ها

قیز قلعه سی جمكران، قلعه تپه طغرود، قلعه گبری جمكران ، قلعه گلی، میل سنگی امامزاده جعفر ، میل امامزاده عبدالله از جمله دژها و قلعه های باستانی است.▪ قیز قلعه سی جمكران

در سمت جنوب باختری جمكران قلعه بزرگی بر روی یكی از مرتفع ترین نقاط مجموعه كوه های این منطقه قرار گرفته كه به قیز قلعه سی شهرت دارد و مابین شهر قم و روستای جمكران قرار گرفته است. خصوصیات بارز قلعه های موجود دررشته كوه های البرز دراین قلعه مشخص است. نوع معماری، مصالح و تكه سفال های سطحی اطراف قلعه نشانگر تاریخ قرن ۷و ۸ است ولی آثاری نیز وجود دارند كه می توانند به دوره های قدیمی تر مربوط شوند. به عنوان نمونه یك بنای گنبدی شكل برروی تپه شمالی وجود دارد كه یادآور معماری قبل از اسلام است.

باتوجه به شرایط و موقعیت خاص قلعه در منطقه؛ می توان تصور كرد كه دوره حیات آن بسیار طولانی بوده است. بدیهی است قلعه یاد شده در دوره تاریخی مورد استفاده بوده و شواهدی از استقرار دوره تاریخی قابل مطالعه است. اغلب دژهای كوهستانی رشته البرز در نقاطی ساخته شده اند كه تسلطی برجلگه هاكه مراكز اصلی شهرنشینی است، نداشته اند و اغلب رشته كوهی حدفاصل میان دژنشینان و شهرنشینان بوده است. در مورد این قلعه نیز می توان تصورنمود كه نزدیك ترین منطقه مسكونی در جلگه های اطراف جمكران كنونی قرار داشته است. داخل باروی اصلی دژ اتاق های متعدد برای دژنشینان و بناهایی برای انبار ساخته شده كه مانند دیگر قلعه های كوهستانی ایران و برخلاف قلعه های جلگه ای شكل هندسی منظمی ندارند. آب بیشتر دژهای كوهستانی از آب باران و برف را به آب انبارها هدایت می كرده است.

▪ قره تپه قم رود

قره تپه قم رود در ۲۳ كیلومتری شمال خاوری استان قم و حدود ۵/۱ كیلومتری جنوب باختری دهستان قم رود و در فاصله۲۰۰ متری جنوب جاده آسفالته قم رود به قم واقع شده است. قره تپه با شكل مدور بر روی پشته ای طبیعی قرار گرفته و در میان مزارع سبز و خرم محصور شده است. براساس شواهد موجود، نخستین استقرار دردشت قم رود به هزاره ششم پیش از میلاد یا هشت هزار سال پیش مربوط است. این زندگی حدود دو هزار سال ادامه یافته و در میانه هزاره چهارم بر اثر سیل مهیبی به زیر آب رفته و اهالی به سمت غرب به سمت البرز مهاجرت كرده اند و تا هزاره هاظاهراً سمت خاور قم رود خالی از سكنه بوده است ولی از اواخر دوره ساسانی دوباره مسكونی شده است.

قره تپه اكنون طی سه مرحله مورد كاوش قرار گرفته و طی این سه مرحله هفت لایه فرهنگی شناسایی شده كه هر دوره با دوره قبل متفاوت است. آثار به دست آمده، شامل بقایای معماری با ارزش و تعدادی ظروف سفالین است كه با آثار سیلك كاشان و چشمه علی دامغان قابل مقایسه است. قدمت آثار به دست آمده در این تپه به ۶۴۰۰ سال پیش می رسد. ابعاد آن ۱۱*۲۷۵*۳۲۰ متر و مصالح آن از خشت، گل، آجر و اندود كاهگل و گچ است.

از دیگر كتیبه هاو تپه های باستانی این شهر می توان به تپه قلعه مبارك آباد، تپه گبری روستای قاضی پایین اشاره كرد.

▪ مقبره شاه صفی

نخستین پادشاهی كه از خاندان صفوی در قم به خاك سپرده شد شاه صفی بود كه در ۱۲ صفر ۱۰۵۲ در كاشان درگذشت و جسد او به قم منتقل شده، در رواق جنوبی حرم مدفون گردید. بر فراز قبر شاه صفی بنایی با شكوه برپا بوده كه تزیینات سقف و بدنه آن تا اوایل قرن حاضر بر پایه های بنا برجای مانده بود كه این تزیینات هم اكنون از میان رفته است. در حال حاضر از مقبره شاه صفی جز صندوق خاتم مدفن كه در درون آستانه نگاهداری می شود هیچ اثری باقی نمانده است. این صندوق اثری بسیار نفیس از هنر خاتم كاری و منبت كاری دوره صفوی است كه برگرداگرد هر یك از چهار بدنه آن آیاتی از سوره «یس» تا پایان آورده شده است.

مقبره شاه عباس دوم، مقبره شاه سبحان و شاه سلطان حسین، مقبره های باغ گنبد سبز و مقبره مهد علیا از دیگر آرامگاه های تاریخی این استان است.

▪ تیمچه بزرگ قم

تیمچه بزرگ قم (بازار) یكی از بناهای تاریخی و زیبای قم به شمار می آید كه در نزدیكی مجموعه آرامگاهی حضرت معصومه (س) واقع شده است. معماری این بنا در دوره قاجاریه و توسط استاد حسن قمی (هنرمند و معمار مشهور آن دوره) صورت گرفته است. بنای تیمچه بزرگ قم از دو طبقه با پوشش طاق و گنبد تشكیل شده است كه طبقه پایینی دارای ۲۰ حجره و طبقه بالایی آن دارای ۱۲ غرفه با ارسی های زیبا است. زوایای بالای حجره هاو پاطاق پوشش چشمه شمالی بنای تیمچه مقرنس گچی دارد. وجه تسمیه این بنا به «بزرگ» به جهت دو تیمچه كوچك تر قم بوده كه در جریان تعریض خیابان از بین رفته اند. غیر از تیمچه بزرگ قم بازار نو و بازار كهنه از دیگر بازارهای خرید این شهر است.

▪ روستای آباد جمكران

روستای آباد جمكران در كنار مسجد مقدس جمكران و در دامنه چند كوه متصل به هم و درشش كیلومتری باختر مركز شهر قم قرار گرفته است. نام جمكران را می توان بی گمان به دورانی بس كهن نسبت داد: «كران» در زبان پهلوی به معنای كنار، سامان، پایان و نیز ساحل دریا است و جم (jam) همان جمشید شاه افسانه ای ایرانیان است. بنابراین می توان نام جمكران را به معنای انتهای سرزمین جمشید یا مرز سرزمین جمشید شمرد. در كتاب تاریخ قم (نوشته شده به سال ۳۷۸ هجری قمری) آمده است:

« اول دیه كه بدین ناحیت بنا نهادند، جمكران است كه جم ملك آن را بنا نهاد» نیز در همین كتاب آمده است كه قم در ابتدا «ممجان» نام داشته كه به معنای خانه بزرگان و اشراف جمكران است. دو كوه پیوسته به هم در شمال مسجد جمكران وجود دارند كه در گفت وگوهای روزمره مردم بومی «دوبرادران» خوانده می شود. به علاوه در سمت شمال خاوری مسجد؛ كوه سبز رنگی وجود دارد كه مردم بومی آن را كوه خضر می نامند. یال بالایی این كوه پستی و بلندی هایی دارد كه مردم محلی آن را قطار شتری می دانند كه با دعای خضر پیامبر مبدل به سنگ شده اند. این كوه خضر از گذشته های دور مورد احترام فراوان بوده و زاهدان، عابدان و صوفیان در آن ریاضت می كشیده اند. در كتاب تاریخ قم، نام كوه مشرف بر جمكران را «ویشویه» ذكر كرده و آورده كه بر فراز آن قلعه ای است كه گفته می شود؛ اسكندر آن را بنا كرده است. روستای كهك، روستای حمزقان ، محله موسیان، محله آستانه و محله لوندید از دیگر روستاهای آباد این استان است.

با اندکی تلخیص و اضافات، برگرفته از پایگاه خبری تحلیلی ویستا، تاریخ انتشار: 3 اردیبهشت 1396، کد مطلب: 241490، www.vista.ir