گردشی در سایت های نطنز و اراک /محدودیت هایی که فرصت شد

تحقیق و توسعه سانتریفیوژهای نسل جدید، تولید انواع محصولات جدید در کارخانه آب سنگین اراک و بازطراحی راکتور تحقیقاتی آب سنگین خنداب چشم انداز امیدوار کننده ای از صنعت هسته ای ایران ایجاد کرده است.

شعار سال: جمعی از خبرنگاران و اصحاب رسانه در گردشی دو روزه از مجتمع غنی سازی شهید احمدی روشن نطنز و کارخانه آب سنگین و راکتور تحقیقاتی خنداب اراک بازدید کردند. آنچه خبرنگاران مشاهده کردد تداوم فعالیت های صنعت هسته ای و چشم انداز امیدوار کننده این صنعت بود.

اگرچه در حال حاضر دو سوم سانتریفیوژهای سایت شهید احمدی روشن در حال فعالیت است با این حال امروز به واسطه ظرفیت های ایجاد شده از برجام، چشم انداز روزهای بهتری در صنعت غنی سازی به عنوان یکی از مهم ترین بخش های چرخه تامین سوخت هسته ای دیده می شود.

متخصصین صنعت هسته ای امروز تحقیق بر روی ماشین های مدرن تر و به روزتر سانتریفیوژها را در دستور کار خود دارند که ظرفیتی به مراتب بالاتری از نسل اول این ماشین ها دارند. نکته مهم این که این ماشین ها با ابتکار و قابلیت های دانشمندان صنعت هسته ای فرآیندی بومی را طی می کنند و همین امر نقطه قوت ایران در تعاملات بین المللی به شمار می رود .

با توجه به این که رسیدن هر سانتریفیوژ از ایده به مرز صنعتی شدن حدود 10 سال زمان می برد، می توان گفت مذاکره کنندگان هسته ای ایران ابتکارات هوشمندانه ای برای فرصت سازی از محدودیت های برجام داشته اند.

بازطراحی راکتور آب سنگین اراک و مشاهده این راکتور از آنجا برای اصحاب رسانه اهمیت داشت که منتقدان برجام تبلیغات منفی بی سابقه ای بر علیه مذاکره کنندگان کشورمان ساماندهی کردند. در حالی که منتقدان تصاویری فتوشاپ از این مخزن که با بتن پر شده در شبکه های اجتماعی و سایت ها منتشر می کردند و یکی از منتقدان سر سخت دولت در مجلس شورای اسلامی در عباراتی تهدید آمیز مدیران صنعت هسته ای را به دفن کردن در بتن تهدید می کرد.

روز یکشنبه نمایندگان رسانه ها در این بازدید از نزدیک دیدند که مخزن این راکتور با بتن پر نشده، طراحی مفهومی بازطراحی راکتور به پایان رسیده است و یک ماه قبل طراحی تفصیلی آغاز شده و فرآیند بازطراحی در مسیر طبیعی خود به پیش می رود.

**روز نخست؛ بازدید از مجتمع غنی سازی شهید احمدی روشن

غنی سازی بخشی از چرخه سوخت هسته ای است که شامل اکتشاف تامین منابع اولیه فعل و انفعالات شیمیایی و جداسازی ایزوتوپ هاست. معمول ترین روش جداسازی سانتریفیوژهای گازی است. در ایران سایت مجمتع غنی سازی شهید احمدی روشن نطنز مهم ترین مرکز غنی ساززی کشور است. سایت فردو به علت ویژگی های توپوگرافی که در زمینه پدافند دارد، حائز اهمیت است و ظرفیت نصب سانتریفیوژها در آن در حد پایلوت است به طوری ظرفیت نطنز 17 برابر ظرفیت سایت فردو است.در واقع هدف اصلی سایت فردو پشتیبانی از نطنز است.

مهم ترین ویژگی غنی سازی سرعت بالای روتورهای سانتریفیوژهایی است که به واسطه این سرعت بالا ایزوتوپ ها از هم جدا می شود، این روتورها باید در شرایط خلاء فعالیت کنند.

در سالیان گذشته بازیگران جهانی به دنبال این بودند فناوری غنی سازی دست ایران نرسد و اگر در این صنعت دستاوردهایی حاصل شده نتیجه تلاش متخصصین ایرانی است حتی موارد متعددی از خرابکاری های تعمدی در صنعت هسته ای ایران کشف شده است. در حال حاضر بخش عمده صنعت غنی سازی در کشور بومی شده و یا در مراحل نهایی است و یا ماشین آلات آن ساخت داخل است.

هدف اصلی از راه اندازی سایت نطنز تامین سوخت مورد نیاز نیروگاه بوشهر است. آنچه قبل از برجام در مجتمع شهید احمدی روشن نطنز وجود داشت سانتریفیوژهای نسل اول بودند و اگر این مجتمع با تمام ظرفیت کار می کرد یک سوم نیاز سالانه نیروگاه بوشهر تامین می شد. در واقع برای تامین سوخت مورد نیاز نیروگاه بوشهر سه مجموعه مانند سایت نطنز نیاز بود.

در این شرایط گلوگاه ما در این صنعت بهره گیری از سانتریفیوژهای نسل جدید است، به منظور عبور از این گلوگاه سازمان انرژی اتمی در تلاش است سانتریفیوژهای نسل اول را با سانتریفیوژهای پیشرفته تر به ویژه سانتریفیوژهای IR8 جایگزین شود. ظرفیت ماشین های IR8 ، بیست برابر ماشین های IR1 است و در صورت جایگزینی این ماشین ها سوخت مورد نیاز نیروگاه بوشهر و چند نیروگاه دیگر را می توان تامین کرد.

نقشه راهی که در سازمان انرژی اتمی تعریف شده این است که هم از لحاظ فناوری و هم زمان مناسب عملا نیازهای مد نظر صنعت هسته ای را تامین کند و متخصصین صنعت هسته ای کشور اعتقاد دارند هرگونه تعلل در تحقیق و توسعه ماشین های نسل های جدید تبعات جدی برای این صنعت در سال های آینده خواهد داشت.

به گفته مدیران مجتمع غنی سازی شهید احمدی روشن متخصصین کشور در طراحی و ساخت ماشین های نسل جدید به مبانی دست یافته اند و فرآیند کاری متخصصین ایرانی فراتر از مهندسی معکوس و کپی سازی است کما این که نمونه سانتریفیوژهای ایرانی در هیچ جای دنیا نیست و غیر از نمونه های نسل اول و دوم ابعاد و مشخصات بقیه نمونه های ایرانی با هیچ نمونه خارجی قابل قیاس نیست البته اطلاعاتی هم در این زمینه از کشورهای دیگر در دست نیست و کشورهای دارنده این تکنولوژی اطلاعات خود در این زمینه را در اختیار هر کسی قرار نمی دهند.

**سانتریفیوژهای نسل اول ما را به اهداف نمی رساند

در حال حاضر با توجه به محدودیت های پیش بینی شده در برجام گازدهی به تعدادی از ماشین ها کم شده که این تعداد قابل توجه نیست تامین سوخت مورد نیاز نیروگاه بوشهر در سالهای اولیه راه اندازی برعهده روسیه است در عرصه تامین سوخت صنعتی باید پکیج مورد نیاز را تامین کنیم و محدودیت های برجام را در نظر بگیریم و با ماشین های IR1 اتفاقی در این زمینه رخ نمی دهد و حتما باید جهشی در زمینه بازدهمی پیش بیاید.

سازمان انرژی اتمی به دلایل محدودیت های این نسل به دنبال ارتقای ماشین ها بوده که مدلهای مختلف آن در حال ساخت است .این ماشین ها از نظر کنترل پذیری به مراتب شرایط بهتری در مقایسه با ماشین های نسل اول برخوردارند.

متخصصین صنعت هسته ای ایران در دوره زمانی پیش بینی شده در برجام توان خود را بر بهبود کیفی و زیرسیستم ها و کارهای توسعه ای متمرکز کرده اند تا بعد از رفع محدودیت های برجامی سانتریفیوژهای با فناوری بالاتر را آماده بهره برداری شوند نباید فراموش کرد که به طور معمول در دنیا هر سانتریفیوژ برای طی مسیر از ایده به مرز صنعتی شدن 10 سال زمان می برد بنابراین آنچه در برجام تکلیف شده با آنچه از نظر علمی با توسعه سانتریفیوژ مقرر شده منطبق است.

کارشناسان صنعت هسته ای کشور برای از دست ندادن فرصت به طور همزمان کار بر چند سانتریفیوژها را پیش می برند و حتما در مرحله صنعتی سازی به دستاوردهای بهتری دست خواهد یافت. در عین حال اگر به هر دلیل برجام نقض شود، جمهوری اسلامی ایران آمادگی کامل برای برگشت به شرایط قبل را داراست.

** در پنج روز توان تولید اورانیوم 20 درصد را داریم

در حال حاضر ظرفیت غنی سازی 20 درصد در فردو وجود دارد و این صنعت آمادگی دارد در مدت 5 روز اورانیوم 20 درصد را تامین کند. در این مجتمع هزار و 44 سانتریفیوژ وجود دارد که در قالب سه دسته 350 تایی است، 350 ماشین در حال چرخش است، 350 ماشین دیگر به خلاء وصل است و نمی چرخد و 350 تای دیگر وصل نیست در واقع از سه یونیت مستقر در فردو دو یونیت فعالیت می کند. این در حالی است که در سایت شهید احمدی روشن نطنز در حال حاضرپنج هزار و 40 سانتریفیوژ در حال فعالیت هستند.

به گفته مدیران مجتمع غنی سازی شهید احمدی روشن پیش از این متخصصین صنعت هسته ای روی زنجیره ها تمرکز کرده بودند اما اکنون در حوزه تحقیق و توسعه حجم قابل توجهی کار تعریف شده و ماموریت های جدیدی به متخصصین ابلاغ شده است، درغیر این صورت باید آماده باشیم تا نیروهای کلیدی خود را از دست بدهیم که سازمان زیر بار آن نخواهد رفت.

نباید فراموش کرد که تولید سوخت پروسه طولانی است، متخصصین صنعت هسته ای سوخت 20درصد را تولید کرده اند که این سوخت در استخر نگهداری می شود. شرایط نگهداری این سوخت با شرایط نیروگاهی بسیار متفاوت است و کوچک ترین اشتباه تبعات جبران ناپذیری به همراه دارد، در واقع باید با کشورهایی که این مسیر را طی کرده اند، همراه شد.

به همین منظور برای تامین سوخت نیروگاه بوشهر نقشه راهی تدوین شده و مسیر تامین سوخت نیروگاهی به خوبی در حال طی مسیر است. سازمان انرژی اتمی برنامه 15 ساله ای برای تامین سوخت مورد نیاز نیروگاهی پیش بینی کرده است. اگر قرار باشد سوخت نیروگاهی تولید کنیم باید هم نکات ایمنی را رعایت و هم تولید باید اقتصادی باشد و همه اینها منوط به این است که از ماشین های نسل اول عبور کنیم.

**روز دوم ؛بازدید از کارخانه آب سنگین و راکتور تحقیقاتی خنداب اراک

آژانس امنیت ملی آمریکا درمورد آب سنگین که یک سرمایه ارزشمند ملی است به مقامات این کشور توصیه کرده است بدون مطالعه اقتصادی این محصول را تولیدکنند. این محصول استراتژیک در بخش های مختلف علوم تغذیه، نفت و گاز، شیمی، زیست داروسازی هیدرولوژی، فیبرهای نوری و پزشکی کاربرد دارد. محصولات دوتره از دیگر محصولات آب سنگین به شمار می رود. علاوه بر اینها آب سنگین در صنایع های تک و غیر هسته ای کاربردهای فراوانی دارد؛ ایزوتوپ های پایدار، تامین اکسیژن 18، تصویربرداری از بیماری های صعب العلاج ، بررسی آب های زیر زمینی و سن یابی آن، محل مناسب احداث سد و بررسی منشاء آلودگی های آب کاربرد دارد.

جمهوری اسلامی ایران بعد از جنگ تحمیلی به فکر راه اندازی کارخانه آب سنگین اراک افتاد. در حال حاضر تولید آب سنگین در ایران سالانه 20 تن است. بعداز توافق برجام، آمریکا و روسیه 70 تن آب سنگین از جمهوری اسلامی ایران خریداری کردند و آزمایشگاه ملی آمریکا بر کیفیت فراتر از انتظار آن صحه گذاشت. ایران با فروش این محصول استراتژیک عملا انحصار شکنی کرد و توانست در تولید و عرضه این محصول گام بردارد.

** ورود قدرتمندانه ایران به بازار جهانی آب سنگین

خلوص آب سنگین تولیدی ایران از 75/99 تا 99/99 است. آمریکا چندین سال به دنبال واردات آب سنگین برای آزمایشگاه ملی خود بود اما علت این که از ایران خریداری کردند، این بود که کارخانه ایران جدیدترین کارخانه آب سنگین است. مواداولیه بهتر، کنترل های دقیق تر و روش ذخیره سازی بهتر باعث کیفیت بالای آب سنگین ایران شده است ضمن این که در ایران از روش های ذخیره سازی بهتری استفاده می شود.

**میزان مصرف آب سنگین در دنیا چقدر است

در سال 2012 میلادی پیش بینی شده بود مصرف آب سنگین جهان در سال 2015 ؛80 تن باشد، در حالی که مصرف در سال 2015 ؛140 تن شد . در حال حاضر آمریکا به تنهایی 140 تن مصرف آب سنگین دارد . علاوه بر این کشورهایی همچون آلمان و سوئیس سالانه بین 10 تا 20 تن مصرف آب سنگین دارند، در صورت تامین شرایط میزان مصرف داخلی ما در بخش های مختلف نفت و گاز، تغذیه و دارو سالانه هفت تا هشت تن در سال است و باید دنبال بازار سازی برای محصول خود باشیم.

متخصصین ایرانی در کارخانه آب سنگین اراک 40 محصول دوتره مورد نیاز مراکز تحقیقاتی در مجتمع آب سنگین اراک تولید می کنند.

** راکتور تحقیقاتی آب سنگین خنداب اراک KHRR

در سال 1346بهره برداری از نخستین مرکز تحقیقاتی آب سبک پنج مگاواتی در تهران آغاز شد، در سال 1353 و همزمان با تاسیس سازمان انرژی اتمی برنامه ای برای تولید 23 هزار مگاوات برق هسته ای ارائه شد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و در سال 1372راکتور تحقیقاتی آب سبک اصفهان با توان 30 کیلو وات و در سال 1374آب سنگین اصفهان با ظرفیت 100 کیلو وات به بهره برداری رسید. با توجه به عمر مفید راکتور تهران و نیاز کشور به تامین رادیو ایزوتوپ های صنعتی،مقامات کشور به این نتیجه رسیدند راکتوری برای تامین نیازهای کشور احداث کنند.

با توجه به این که اغلب رادیو داروها نیمه عمر مفید دارند و اگر قرار باشد این رادیو داروها وارد شوند، ممکن است دیگر قابل استفاده نباشند، ضرورت داشت که رادیو داروها در داخل کشور تولید شوند از سوی دیگر کشورهای دارنده این فناوری حاضر نبودند، تکنولوژی این راکتور را در اختیار ایران قرار دهد برای همین متخصصین کشورمان به سمت طراحی و ساخت راکتور آب سنگین اراک رفتند که می توانست با سوخت اورانیوم طبیعی کار کند.

عملیات طراحی و احداث راکتور تحقیقاتی آب سنگین IR40 اراک در سال 1383در زمینی به وسعت 135 هکتار در مجاورت کارخانه آب سنگین اراک آغاز شد بر اساس ملاحظات داخلی و توافقات بین المللی عملیات تکمیل و راه اندازی راکتور تحقیقاتی آب سنگیین اراک در سال 94 متوقف شد .بر اساس توافقات برجامی قرار شد این نیروگاه به راکتوری با قابلیت فنی بالاتر ارتقای یابد.با توجه به اینکه 90 درصد از مراحل طراحی و نصب راکتور IR40 پیش رفته بود می توان در راکتور بازطراحی شده تحت عنوان KHRRراکتور تحقیقاتی خنداب اراک از زیرساخت های موجود استفاده کرد. به این منظور در سال 95 کلیه شرکت های طراح و سازنده و تامین تجهیزات تحت عنوان شرکت مهندسی ساخت نیروگاههای اتمی یکپارچه شدند.

در راستای ارتقای راکتور تحقیقاتی اراک و بر اساس توافقات برجامی در سال 95 نخستین طراحی مفهومی راکتور تحقیقاتی خنداب اراک آغاز شد.طراحی و ساخت این راکتور توسط متخصصین ایرانی و مشارکت برخی اعضای 1+5 بر اساس توافقات انجام شده طی بازه زمانی پنج ساله پیش بینی شده است.

در همین راستا طراحی مفهومی راکتور هفتم خرداد ماه سال گذشته با 6 هزار نفر ساعت کار تخصصی توسط 60 نفر از متخصصین ایرانی طی 18 روز تهیه شد. همچنین مدارک مورد نیاز بازطراحی با صرف 150 هزار نفر ساعت تا انتهای خرداد ماه امسال تهیه شد.

برای بهره برداری از دانش فنی و تجارب بین المللی و ارتقای ایمنی راکتور و صحه گذاری بر طراحی مفهومی راکتور لازم بود، بتوانیم از ظرفیت های آنها استفاده کنیم. به این منظور قراردادی با چین منعقد و در نهایت طراحی تفصیلی راکتور تحقیقاتی خنداب اراک ابتدای مردادماه 96 آغاز شد.

**اهداف راه اندازی راکتور خنداب

کسب دانش فنی طراحی و ساخت راکتورهای اتمی ،تربیت نیروی انسانی متخصص،ایجاد امکانات تحقیق و توسعه ، تولید رادیوایزوتوپ های صنعتی و کشاورزی دارویی، گردآوری شرکت های مهندسین مشاور داخلی برای اجرای طرح های پیچیده صنعت هسته ای در بالاترین سطح، ارتقای اعتماد به نفس و خودباوری از اهداف این پروژه عنوان شده است. کبالت 60،مولیبدن 99 و ایریدیوم 192 از جمله محصولاتی است که قرار است راکتور تحقیقاتی خنداب اراک تولید کند.

این راکتور کاربردها و قابلیت های راکتور قبلی را هم دارد؛ هر دو راکتور آب سنگین IR40 و KHRR از نوع تانکی است.توان حرارتی IR40 40 مگاوات و توان حرارتی KHRRبیست مگاوات پیش بینی شده است.خنک کننده و کند کننده هر دو راکتور آب سنگین است. ابعاد کلندریای راکتور IR40 343.342 بود که قرار است ابعاد آن در راکتور بازطراحی شده قطر 130 و ارتفاع 110 باشد.تعداد مجتمع های سوخت راکتور قبلی 150 و سوخت مورد استفاده آن اکسید اورانیوم طبیعی است.در حالی که راکتور جدید 78 مجتمع سوخت خواهد داشت.وزن اورانیوم مورد استفاده در راکتورIR40 72/9 تن پیش بینی شده بود در حالی که در راکتور خنداب وزن اروانیوم 375 کیلو پیش بینی شده است.

سوخت راکتور قبلی اکسید اورانیوم طبیعی پیش بینی شده بود در حالی که سوخت راکتور جدید اکسید اورانیوم با غنای 3/3 پیش بینی شده است .

به گفته مسئولین سازمان انرژی اتمی طراحی تفصیلی راکتور تحقیقاتی خنداب اراک از ابتدای مردادماه آغاز شده و تکمیل آن یک سال و نیم زمان می برد. بعد از آن عملیات اجرایی راکتور آغاز خواهد شد که زمان پیش بینی شده برای تکمیل این راکتور حدود پنج سال پیش بینی شده است. البته راه اندازی راکتورهای اتمی از پیچیدگی های خاصی برخوردار است به طوری که باید ابتدا راه اندازی سرد و غیراکتیو شده و بعد از آن به صورت گرم و اکتیو راه اندازی شود.

ساخت این راکتور به لحاظ زمانی اگر جلو نباشیم عقب هم نیستیم به طوری که حتی می توان به تکیه بر توان متخصصین ایرانی کار را پیش برد با این حال همراهی یک کشور دارنده این تکنولوژی ایمنی طرح با بالا می برد.

نباید فراموش کرد که متخصصین سازمان انرژی اتمی یک بار کلندریای راکتور را ساخته اند و نقشه آن را در اختیار دارند و اگر قرار هم باشد به عقب برگردیم یک تا یک سال و نیم زمان می برد تا به راکتور قبلی برگردیم هر چند نباید فراموش کرد فناوری راکتور قبلی مربوط به 40 تا 50 سال قبل است.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری جمهوری اسلامی ، تاریخ انتشار 14 شهریور 96، کدمطلب:82655306، www.irna.ir