اگر در دانشگاه های امروز جهان، روح زیبایی شناختی، جای خود را به محاسبه های دقیق صرف ریاضی و مهندسی داده به این دلیل است که حوضه نگرش مراکز علمی ما عمدتا به معطوف به تجربه حسی است و توجهی به انسان و واقعیاتی مانند عقلانیت و شهود ندارد.

مگر میتوان دستاورد عقلانیت فلسفی و حتی علم شهودی را در دایره تمدن سازی جامعه انسانی کتمان کرد و نادیده گرفت؟ جامعه علمی امروز اگر پوزیتیویسم (اثبات گرایی و تجربه گرایی محض) را در کنار عقلانیت هستی شناسانه فلسفی و لطافت دریافت های شهودی عارفانه قرار ندهد، بعید است قادر باشد مشکلات پیچیده ای مثل بحران آب و محیط زیست را (که حاصل یکسوک نگری علم تجربی است) بهبود بخشیده و حل کند.

علم تجربی پیش از آن که وارد عرصه تو لید و انبوه سازی آثار و فراورده های خود باشد، حتما بایستی آن علم را در وادی عقلانیت هستی شناسانه فلسفی، به چالش اساسی بکشاند، تا مبادا به ویران گری یکسو نگر انه خود ادامه دهد.

باید بدانیم که اگر اصفهان با تعادل و هماهنگی فضایی و مکانی و به زیبایی ساخته شد و زیبایی شناختی آن زبانزد عالمان جهان گردید، به دلیل آن بود که تحول اصفهان در عهد صفوی بر بستر جهان نگری فلسفه متعالیه صدرالمتالهین که شناخت "چیستی" را از "هستی" جدا می ساخت، شکل گرفت .

گرفتاری توسعه اصفهان در این دوران، به دلیل آن است که تجربه علم حسی محض و دانش مهندسی، بر تمامی اشکال عقلانیت، چیرگی یافته است.

کیست که باور کند که برای ایجاد صنایع بزرگ آلاینده در مناطق خشکی مانند اصفهان و یزد و خراسان؛ به جز علم مهندسی، عقلانیتی به کا رفته باشد؟

و آیا می توان باور داشت که در پشت این همه سد سازی و احداث چاه عمیق که موجب خشک شدن دریاچه و رود خانه و تالاب در کشور و نیز فرو نشست زمین شده، به غیر از علم مهندسی و محاسبات ریاضی، عقلانیتی به کار رفته باشد؟

ملاصدرا، همه قلمرو فلسفه را به ادراک "هستی" معطوف ساخت و همه کار ها را در جهت آگاهی از خداوند و قانونمتدی خلقت (که حضورش فراگیر در همه اشیاء است)، می دانست. ( در مکتب های فلسفه مشاع و اشراق ، درک "چیستی" با "هستی" در آمیخته بود و تعادل و هارمونی فراگیری که حاصل ادراک هستی شناسانه در روش صدرائی است، به بار نمی نشست.)

مقوله "حس"، وجه مشترک انسان با حیوانات است با این تفاوت که حس حیوانات (مانند حس بینایی در عقاب) بسیار قوی تر از انسان است. پس دلیل اینکه انسان جامعه ساز است "تفکر" او است.

عقل و تفکر سازنده مکاتب است و مکتب ، سازنده نظام فکری در انسان است. با قدرت عقلانیت است که انسان با دیگران ارتباط برقرار میسازد و گرنه هرگز در میان آدمیان جامعه ای پدیدار نمی گشت و گروه انسان ها، همانند پشه ها و کلاغ ها و طوطی ها و مورچه ها و گرگ ها "توده" وار، و گله ای می زیستند.

بنابراین جفای بزرگی به ساحت انسان های دانشمتد و عالم است که تعقل را رها کرده (و آن را در اختیار فیلسونان نهاده و فقط دل مشغولی آین گروه بدانند)، و تمرکز علمی خویش را صرفا به تجربه عینی و مشاهده حسی محدود کنند.

به عبارتی، به تعبیر عقل گرایان، فیزیک در دل متافیزیک است و این دومی بر فیزیک غلبه دارد .

ملا صدرا که شناخت "هستی" را بر درک " چیستی" ، مقدم و از آن متمایز می دانست انسان را دارای دو دریچه شناخت معرفی کرد: دریچه ای که به سوی متافیزیک باز میشود، و دریچه ای که به سوی فیزیک.

ملاصدرا شناخت متافیزیک را هم با روش تعقل، ادراک و توصیه میکرد، همان گونه که شناخت فیزیک را.

هم اینک پوزیتویست ها (عالمان تجربه گرا) در جهان، به این نتیجه رسیده اند که باید فلسفه (تعقل) را در کنار تجربه قرار دهند تا از کاستی و کژی های اداراک حسی و آثار ویرانگر آن بکاهند. پوزیتیویسم در صنعت، برای کنترل کیفیت محصول، مرکز تحقیق و توسعه (R&D) ایجاد می کند، ولیکن تفکر فلسفی یا عقلانی، اتاق فکر و مراکز اندیشیدن انتقادی دایر میکند و پیش از ایجاد صتعت، ماهیت و آثار و پیامد های گوناگون آن را مورد پرسش های فراوان قرار داده، توسعه ناپایدار را به چالشی جدی فرا میخواند.

نوشته سید احمد خاتون آبادی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از کانال تلگرامی دکتر سید احمد خاتون آبادی، تاریخ انتشار: 22 آبان 1396، کدخبر: - ،