آقای علی باقری دبیر جبهه اصلاحات، اعتراضات اخیر را حاصل تقاطع «سه شکاف اقتصادی، سیاسی و سبک زندگی» در جامعه امروز ایران دانست و در این باره توضیح داد: امروز وضعیت معیشت و اقتصاد امروز مردم ایران در طول ۴۴ سال پس از پیروزی انقلاب در نازل‌ترین سطح قرار دارد. امکان مشارکت سیاسی و تأثیرگذاری در شیوه حکمرانی در کشور که مشخصاً شاخص آن می‌تواند انتخابات باشد، در نازل‌ترین سطح است به گونه‌ای که دایره کسانی که مجوز رقابت در انتخابات را دارند طوری تعریف می‌شود که فراتر از جریان اصلاحات، به جریان اصولگرا هم تسری پیدا می‌کند و در کنار این دو، تلاش برای حاکم کردن یک الگوی واحد «سبک زندگی» برای جامعه و جوانان، از علل و زمینه‌های شکل گیری حوادث اخیر در کشور هستند.

در یکی، دو ماهه اخیر ایران دستخوش اعتراضاتی شده که شاید بتوان گفت در سال‌های گذشته نمونه‌ای از آن را نمی‌توان یاد کرد. این موج اعتراضات زوایای مختلفی داشته و هر زاویه آن را می‌توان در مباحث بسیار طولانی تحلیل کرد، اما آنچه بیشتر موجب نگرانی می‌شود، دخالت بیگانگان خارج از مرز و صید خواسته‌ها و تمایلات خود از آبی است که خود نیز آن را گل‌آلود کرده‌اند. عماد افروغ، نویسنده، جامعه‌شناس و سیاستمدار درباره الزامات و جامعه‌شناسی اعتراض، ریشه اعتراضات و مرز آن با تجزیه‌طلبی و براندازی با ارگان مطبوعاتی شهرداری تهران گفتگو کرده که مشروح آن در ذیل می‌آید.

در دو ماه اخیر،بعد از اعتراضات مردمی به فوت مهسا امینی، صد‌ها مصاحبه با جامعه شناسان، اقتصاددانان، اهالی رسانه، سیاسیون و صاحبان فکر و تحلیل صورت گرفته تا ریشه‌ها و زمینه‌ها شناسایی شود. بررسی و ارزیابی این مصاحبه‌ها و بویژه کوشش برای تبدیل آن‌ها به سند‌های سیاستی و گزاره‌های راهبردی می‌تواند درس‌ها و نکات مفید و موثری به منظور صیقل بخشی به شیوه‌های حکمرانی در جمهوری اسلامی به دست دهد. در این مکتوب، گزاره‌های مشترک ۱۰ مصاحبه از جامعه شناسان در ۵ سطح ارائه می‌شود تا گونه‌ای از فرآوری محتوا که امروزه مورد نیاز دستگاه‌ها و سازمان‌های صاحب نقش در مدیریت افکار عمومی و تعامل مستقیم با جامعه است، تحقق یابد.

فقدان راه‌های پذیرفته شده برای گفتگو در میان گروه‌ها و افراد مختلف معترض و نیز فقدان تمایل برای گفتگو با کسانی که دیدگاهشان، زاویه جدی با دیدگاه ما دارد؛ سبب انسداد مسیر گفتگو به عنوان بهترین راه ایجاد همدلی و انسجام اجتماعی در فرایند طرح و پیگیری مطالبات اجتماعی می‌شود.

غلامرضا ظریفیان درباره مطرح شدن بحث گفتگو در اعتراضات اخیر گفت: درباره آزاداندیشی اقتضائاتی دارد که باید ساختار حقوقی آن فراهم شود. به نظرم مسئله امر تحقیقی نیست که بخواهیم در کوتاه‌مدت آن را حل کنیم. ما راهی جز گفتگو در فضایی آرام به دور از هیجانات نداریم یا اینکه به این درگیری‌ها و تخاصم‌ها ادامه دهیم. گفتگو را باید از مسئله‌های مشخص شروع کرد. اگر ما گفتگو را مسئله‌محور شروع کنیم، حتی اگر دامنه آن کوچیک باشد از طریق فضای مجازی پخش خواهد شد و اثربخشی آن را در جامعه خواهیم دید و تدریجا مردم اعتماد کرده و وارد بحث می‌شوند. وی تصریح کرد: اساسا گفتگو شبیه به دیگ زودپز نیست که فکر کنیم با فوریت مسئله را حل کنیم؛ بنابراین طرح گفتگو و اعتماد مردم با سپری شدن زمان زیاد نه با قید فوریت انجام خواهد شد. اگر ادامه‌دار باشد می‌تواند گسترش پیدا کرده و نتیجه بخش شود.

یکی از سوالات مهم در مواجه با اعتراضات سراسری ۱۴۰۱ این است که آینده این اعتراضات که بعضا به خشونت هم کشیده شده، چه خواهد شد. حسین واله جامعه‌شناس این موضوع را بررسی کرده است. حسین واله دیپلمات ایرانی و استادیار گروه فلسفه دانشگاه شهید بهشتی اعتراضات اخیر را تحلیل کرده است. او می‌گوید: «هیچ داوری ارزشی راجع به ناآرامی‌های دوماهه اخیر و طرف‌های درگیر در آن نمی‌کنم، بلکه تنها به توصیف اجمالی منازعۀ جاری و رفتار اطراف آن و پیش‌بینی محتمل‌ترین آینده آن میپردازم. ساختار این پدیده، اسباب اصلی و چشم‌انداز آتی آن را بر اساس اطلاعات کشف، به اجمال توصیف می‌کنم. سطحی از انتزاعی سازی در این موضوع اجتناب‌ناپذیر است، چنانکه برای داوری ارزشی نیز ضرورت دارد.

محبی نیا فعال سیاسی درباره اعتراضات اخیر گفت: اگر نهادهای رسمی قضایی و پلیس به عنوان متولی امنیت و حتی نهادهای دیگر، صلابت و اقتدار خودشان را داشته باشند، نیازی به مداخله نیروهای غیررسمی نیست که در برخورد با پدیده‌های ناامنی یا برقراری امنیت تخصص یا تعهدی ندارند و با این رفتار چهره برقراری امنیت را زیر سوال برده و باعث رادیکال شدن فضا می‌شوند.

جعفر محمدی در یادداشتی با اشاره به سخنان صفارهرندی و ضرغامی از روند بازجویی های معترضان اخیر کشور انجام شده است، نوشت: گذشتِ روزگار است آقایان صفار هرندی و ضرغامی و دیگران! حالا که از روز‌های گذشته نیاموختید، ولی از زبان بازجو‌ها متوجه یک چیز‌هایی شده اید، همین را هم غنیمت بشمارید و لااقل به بازجو‌های خودتان اعتماد کنید. دریابید که سرنشینان کشتی ایران، فقط انقلابیون ۵۷ و حماسه سازان دفاع مقدس نیستند بلکه در کنار آنها، ده‌ها میلیون انسان دیگر نیز به دنیا آمده و به سنین نوجوانی و جوانی و میانسالی رسیده اند که دنیای متفاوت تری دارند و حتی به گونه‌ای سخن می‌گویند که به قول آن بازجو، نه شما می‌فهمید چه می‌گویند و نه آن‌ها متوجه منظور شما می‌شوند!

علی ربیعی، فعال سیاسی در یادداشتی نسبت به اعتراضات اخیر کشور هشدارهایی داد و نوشت: مطالعات و تجارب نشان می‌دهد پس از بحران‌ها، هیچ کدام از عوامل و کنش‌گران درون بحران همانند پیش از بحران نخواهند بود. ما با جامعه و نسل‌های تغییریافته‌ای که این روز‌ها را در حافظه خود جای داده‌اند، افرادی که به جریان اعتراض نپیوستند، اما این دوران بر آن‌ها آثار روانی داشته است. به تعبیری پس از بحران، هیچ‌کس مثل قبل نیست. حداقل در ساحت اذهان، این دگرگونی‌ها پدید آمده و شکل گرفته‌اند. چنانچه سیاست‌گذاری و حکمرانی بر همان مناط سابق باشد، این‌بار هم دو ساختار سیاست‌گذار و ذهن جامعه تعارض جدیدی را تجربه خواهند کرد. باید با هوشمندی به سمت تغییراتی آرام‌بخش، ثبات‌ساز و پیش‌رونده حرکت کنیم.

سیدمحمد خاتمی رئیس دولت اصلاحات با بیان اینکه ندیدن یا انکار وضع بدی که به نام زندگی بر مردم تحمیل می‌شود نارضایتی را از بین نمی‌برد، تصریح کرد: اگر چشم‌اندازی به سوی بهبود اوضاع نباشد نارضایتی همراه با یأس و احیاناً به آشوب علیه آنچه هست مبدّل می‌شود. اولین گام اصلاح نه‌تن‌ها به رسمیت شناختن حق اعتراض بلکه استقبال از آن است. اینکه هر اعتراضی، اغتشاش معرفی شود و برخورد خشن و سخت با آن توجیه گردد مشکل را بیشتر می‌کند.وی گفت: براندازی نه ممکن است نه مطلوب، ولی ادامه وضع کنونی زمینه‌های فروپاشی اجتماعی را بیشتر می‌کند و کم‌هزینه‌ترین و پرفایده‌ترین راهکار خوداصلاحی نظام است.خاتمی گفت: نسل جدید که جهان ویژه خود را دارد سرمایه بزرگ امروز و فردای ما است. اگر نمی‌خواهیم یا نمی‌توانیم تقاضا‌های او را برآورده کنیم دست‌کم ذهنیت، امید و اعتراض او را بفهمیم. فهمیدن گام نخست تفاهم و حرکت به سوی همدلی و اقناع متقابل است.