شعار سال: سازمانهای مردم نهاد بر حسب جهت گیری به چهار گونه تقسیم می شوند:

خیرخواهانه: انجام فعالیتهای پدر سالارانه از بالا به پایین كه حداقل مشاركت نفع بران(گروههای هدف) را به همراه دارد. در این گونه این سازمانها فعالیتهایی مانند برآوردن نیازهای فقرا، توزیع خوراك، پوشاك یا دارو، تدارك مسكن، حمل و نقل، مدرسه و شبیه به اینها را انجام می دهند. همچنین در هنگام مصائب طبیعی و انسان ساخته انجام فعالیتهای امدادی را بر عهده دارند. با توجه به نوع فعالیت این گونه، آنها را می توان از انواع سنتی دانست.

خدماتی: سازمانهای غیر دولتی كه فعالیتهایی مانند فراهم آوردن بهداشت، برنامه ریزی خانواده، خدمات آموزشی و طراحی برنامه را انجام می دهند.آنها انتظار مشاركت مردم در اجرا و دریافت خدمات را دارند.

مشاركتی: سازمانهای غیر دولتی عموماً در شكل تعاونی كه پروژه های خودیار را انجام می دهند و در آنها مردم محلی با كمكهای نقدی، ابزار كار، زمین، مواد نیروی انسانی و مانند اینها در گیر می شوند.

توانمندسازی: این جهت گیری از زمانی حاصل شد كه دستیابی به توسعه مبنای كمك به مردم و درك شفاف از عوامل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی كه زندگی آنان را متاثر می سازد گردید. سازمانهای غیر دولتی با این جهت گیری می كوشند تا آگاهی مردم را از قدرت بالقوه شان برای كنترل زندگی خویش تقویت كنند. در فعالیتهای آنها مردم حداكثر دخالت و مشاركت را دارند و این سازمانها بیشتر به عنوان تسهیل كننده فعالیت می كنند.

" منبع مجموعه آموزشی شوراهای اسلامی شهر و روستا -آشنایی با سازمانهای غیردولتی و چگونگی مشارکت آنان در مدیریت محلی . دفتر برنامه ریزی و آموزش شوراها وزارت کشور"

دکتر محمدرضا سعیدی، سازمانهای مردم نهاد را براساس جهت گیری فعالیت ، به شرح زیر طبقه بندی می نماید :

منظور ازجهت گیری فعالیت ، فعالیتهایی هستند که سازمانهای غیردولتی با آنها درگیرند . جهت گیری سازمانهای مردم نهاد در6 مقوله جای می گیرند که عبارتند از جهت گیری رفاهی ، توسعه ای ، حمایتی ، آموزشی ، شبکه سازی ، پژوهشی :

1. فعالیت های رفاهی ؛ براساس دیدگاه الیوت این فعالیتها را می توان بعنوان خدمات نجات بخش برای گروههای ویژه ای همانند خیریه تعریف کرد . کورتن و برودهید و اسمایل اظهار کرده اند که نخستین مرحله توسعه سازمانهای غیردولتی در دهه های 1960و1970 رفاه گرایانه بوده است که به طور مستقیم به تامین نیازهای فقرا کمک می کردند و اغلب در رویکرد به بلایای طبیعی یا جنگ ، به وجود آمدند.

2. فعالیت های توسعه ای ؛ بیشترین علاقه تحلیلگران و محققان به فعالیتهای توسعه دای سازمانهای غیردولتی معطوف بوده است.درزمینه مفهوم توسعه اختلاف نظرهایی وجود دارد و ما دراین زمینه از تعریف الیوت استفاده می کنیم . ازنظر الیوت

سازمانهای غیردولتی توسعه ای آنهایی هستند که هدف نهایی شان ، بهبود ظرفیت محلی برای تامین نیازهای اساسی مردم است . این تعریف تاحدودی با اندیشه کورتن سازگاز است . از نظر کورتن سازمانهای غیردولتی برای تسهیل ظرفیت سازی جامعه تلاش می کنند . وی سازمانهای غیردولتی توسعه ای را در 2 نوع می داند : نخست سازمانهای عضویتی که در این سازمانها اعضای سازمان خود افراد ذی نفع آن هستند . مانند تعاونیها و سازمانهای غیررسمی . دوم سازمانهای خدماتی که طبق نظر براتون و آنتروبوس بعنوان میانجی هایی در خدمت رسانی به سایر سازمانها یا کل جمعیت عمل می کنند .

3. فعالیت های حمایتی ؛ این نوع فعالیت ها به تاثیر گذاری بر سیاست یا تصمیم سازی مربوط به موضوع های خاص و ایجاد حمایت اجتماعی در میان سازمانهای همفکر و همچنین مردم اشاره می کند .

4. فعالیت های آموزشی ؛ تمامی سازمانهای غیردولتی با جهت گیری توسعه آموزشی در کشورهای صنعتی ایجاد شده اند و به آموزش شهروندان آن کشورها در زمینه موضوع های اساسی توسعه همچون نابرابری جهانی و بدهی می پردازند . اکثر سازمانهای غیردولتی که در زمینه توسعه آموزشی در گیرند ، در کارهای حمایتی نیز فعالیت می کنند .

5. فعالیت های شبکه سازی ؛ سازمانهای غیردولتی در سطح منطقه ای یا ملی و برای انتقال اطلاعات و ارائه کمک های فنی و سایر کمک های لازم به سازمانهای غیردولتی سطوح پایین تر یا افراد فعالیت می کنند .

6. فعالیت های پژوهشی ؛ پژوهش جهت گیری دیگری است که سازمانهای غیردولتی به ویژه با افزایش استقبال از تحقیق مشارکتی در این زمینه به فعالیت های گسترده ای پرداخته اند .

ایسمن و آپف بین سه نوع از سازمانهای محلی روستایی تمایز قائل شده اند :

اولین نوع، انجمنهای توسعه محلی هستند كه در منطقه خاصی شكل گرفته اند و گروهی از مردم را در بر می گیرند كه در منطقه یا محلی گرد هم جمع شده اند و برای توسعه آن از طریق خودیاری فعالیتهای مختلفی انجام می دهند. این دو صاحب نظر، كمیته های توسعه روستایی افریقای جنوبی را از این نوع می دانند.

دومین نوع، تعاونیهایی هستند كه طیف وسیعی از سازمانها را نمایندگی می كنند و عمدتاً از طریق منابع اقتصادی مشترك همچون سرمایه، نیروی كار، زمین یا محصولات شناخته می شوند.

سومین نوع، انجمنهای مشترك المنافع هستند كه از طریق ویژگیهای عمومی اعضا تعریف و به دو دسته تقسیم می شوند: یكی، انجمنهای مشترك المنافع طبقه ای و دیگری، انجمنهای مشترك المنافع كاركردی. انجمنهای مشترك المنافع طبقه ای افرادی را شامل می شوند كه به دلیل تشابه نژادی، مذهبی یا طبقه اقتصادی گرد هم جمع می شوند. در حالی كه انجمنهای مشترك المنافع كاركردی از افرادی تشكیل یافته اند كه در پی اصلاح موضوعاتی مانند مدیریت آب، سلامت عمومی جامعه یا آموزش ابتدایی هستند.

الیوت در نوشته ای كه برای گردهمایی سازمانهای غیردولتی در لندن ارسال داشت، راهبرد كاملاً متفاوتی برای طبقه بندی سازمانهای غیر دولتی ارائه كرد(واكیل،1997) : به اعتقاد وی، سازمانهای غیر دولتی ممكن است برای انجام فعالیتهای خاصی گرایش بیشتری داشته باشند؛ در نتیجه می توان بر حسب "جهت گیری"، آنها را در طبقات مختلف قرار داد؛ او بر اساس سه نوع سازمان غیر دولتی را مطرح كرده است:

1. سازمان رفاه: سازمانهایی را در بر می گیرند كه به دنبال ارائه خدمت به گروههای خاصی از جامعه هستند.

2. سازمانهای توسعه ای : شامل سازمانهایی اند كه از طریق پروژه های توسعه منطقه ای با هدف توانمند سازی مردم برای رفع نیازهای اساسی شان، از آنان حمایت مادی و معنوی می كنند.

3. سازمانهای توانمندسازی : شامل سازمانهایی اند كه "فقر" را پیامد فرایندهای سیاسی می دانند و بنابر این خود را متعهد به توانمندسازی یا آموزش مردم برای دخالت در این فرایندها می نمایند .

"براون" باتوجه به "سطح عملیات" ، سازمانهای مردم نهاد را به 4 نوع بشرح ذیل تقسیم بندی کرده است:

1. سازمانهای مردمی (عضویتی) ، که محلی هستند.

2. سازمانهای غیردولتی توسعه ای ،که درسطوح ملی فعالیت می کنند.

3. سازمانهای داوطلبانه بین المللی .

4. سازمانهای واسطه ای که فعالیتهای گوناگونی مانند ایجاد موسسات جدید ، شبکه سازی، مشارکت و ائتلاف بین چند سازمان را انجام می دهند.

منبع : کتاب درآمدی بر مشارکت مردمی و سازمانهای غیردولتی تالیف دکتر محمدرضا سعیدی انتشارات سمت

طبقه بندی سازمانهای مردم نهاد برحسب نوع ساختار سازمان :

باتوجه به اساسنامه هایی که سازمانهای مردم نهاد برای فعالیت خود تدوین می نمایند ، این سازمانها برحسب ساختار یا نوع عضویت ، به دو دسته كلی تقسیم می شوند:

- الف : سازمانهای مردم نهاد عضوپذیر

- ب : سازمانهای مردم نهاد هیات امنایی .

الف : سازمانهای مردم نهاد عضوپذیر : ساختار این دسته از سازمانها برمبنای عضوپذیری استوار است و بعداز تاسیس سازمان ، هرفرد علاقه مند و داوطلبی كه دارای شرایط عضویت مقرردراساسنامه باشد ، می تواند با ارائه درخواست ، به عضویت پذیرفته شود. درسازمانهای عضوپذیر تعداد اعضا دراساسنامه محدود نبوده و هیات مدیره می تواند از علاقه مندان و داوطلبان جهت عضویت در سازمان ، دعوت بعمل آورد. تعداد دقیق اعضای این سازمانها، در اساسنامه ذكر نمی شود و معمولا قبل از برگزاری مجامع عمومی ، هیات مدیره تشکل ، تعداد دقیق اعضا را اعلام می كند و برحسب آن جلسات مجامع عمومی با حضور نصف بعلاوه یك اعضا رسمیت می یابد. كلیه امور سازمانهای عضوپذیر ازقبیل انتخاب مدیران و بازرسان ، تعیین خط مشی ، تصویب ترازنامه و صورتهای مالی ، تغییراساسنامه و ... توسط اعضا در جلسات مجامع عمومی اتخاذ تصمیم می شود.

ب : سازمانهای مردم نهاد هیات امنایی : ساختار این دسته از سازمانها هیات امنایی است ، به این ترتیب كه در بدو تاسیس سازمان ،گروهی از افراد بعنوان هیات امنا مشخص گردیده و كلیه امور ازقبیل انتخاب مدیران و بازرسان ، تعیین خط مشی ، تصویب صورتهای مالی و ... توسط اعضای هیات امنا در جلسات مجامع عمومی انجام می شود . تعداد دقیق اعضای هیات امنا در اساسنامه قید می شود و جلسات هیات امنا با حضور نصف بعلاوه یك اعضای هیات امنا رسمیت پیدا می كند.تعداد اعضای هیات امنا با نظر خود آنها، قابل افزایش و كاهش است و درهرصورت تعداد دقیق آن در اساسنامه مشخص می شود. كلیه امور سازمانهای هیات امنایی ازقبیل انتخاب مدیران و بازرسان ، تعیین خط مشی ، تصویب ترازنامه و صورتهای مالی ، تغییراساسنامه و ... توسط اعضای هیات امنا در جلسات مجامع عمومی اتخاذ تصمیم می شود. هیات مدیره و بازرسان سازمانهای امنایی ، غالبا از بین اعضای هیات امناء انتخاب می شود.

تفاوت عمده این دو دسته از سازمانهای مردم نهاد دراین است كه در سازمانهای عضوپذیر محدودیتی برای تعداد اعضا وجود ندارد و باتوجه به اینكه اعضای سازمان از حق رای و حق انتخاب شدن برخوردار هستند ، لذا امكان جلب مشارکت اقشار مختلف مردم ، ورود اعضای جدید ، چرخش مدیریت و تغییر مدیران درمجامع عمومی وجود داشته و اعضای سازمان از حق انتخاب بیشتری در زمینه مدیریت سازمان و نحوه اجرای اهداف برخوردار هستند. ولی در سازمانهای هیات امنایی ، ازآنجائیكه تعداد اعضای هیات امناء محدود و مشخص می باشد ، لذا كلیه تصمیمات نیز غالبا دریك چهارچوب مشخص توسط افراد خاص اتخاذ می شود و امکان تغییر و تحول بسیار محدود است .

در پژوهشی که توسط"کمیسیون علمی فرهنگی و اجتماعی مجمع تشخیص مصلحت نظام" درخصوص سازمانهای مردم نهاد صورت پذیرفته است ، این سازمانها براساس "نقش ها و کارکردها" بشرح ذیل طبقه بندی شده اند :

1. سازمانهای دارای نقش و یا کارکرد واسطه ای

2. سازمانهای دارای نقش و کارکرد انتقادی

3. سازمانهای دارای نقش و کارکرد نظارتی

4. سازمانهای دارای نقش و کارکرد مشورتی و مشارکتی

5. سازمانهای دارای نقش و کارکرد اجرایی

6. سازمانهای دارای نقش و کارکرد کاهش تصدیگری دولت و توانمندسازی مردم

7. سازمانهای دارای نقش و کارکرد اعمال فشار بر دولتهای قدرتمند جهانی و سازمانهای بین‌المللی

8. سازمانهای دارای نقش و کارکرد حمایتی و خیرخواهانه

9. سازمانهای دارای نقش و کارکرد زیست محیطی

10. سازمانهای دارای نقش و کارکرد دینی

11. سازمانهای دارای نقش و کارکرد بسیج عمومی

12. سازمانهای دارای نقش و کارکرد اجتماعی ، روانشناختی

13. سازمانهای دارای نقش و کارکرد اقتصادی

14. سازمانهای دارای نقش و کارکرد فرهنگی

15. سازمانهای دارای نقش و کارکرد حقوقی

16. سازمانهای دارای نقش و کارکرد آموزشی، پژوهشی و مطالعاتی

17. سازمانهای دارای نقش و کارکرد ارتباطاتی

18. سازمانهای دارای نقش و کارکرد امنیتی ، نظامی

19. سازمانهای دارای نقش و کارکرد بهداشتی

منبع "کمیسیون علمی فرهنگی و اجتماعی مجمع تشخیص مصلحت نظام".

برحسب "محدوده جغرافیایی فعالیت " طبقه بندی سازمانهای مردم نهاد در "آئین نامه اجرایی تاسیس و فعالیت سازمانهای مردم نهاد مصوب 8/5/84 هیات وزیران" ، به شرح زیر است :

1. "سازمانهای مردم نهاد محلی" ؛ سازمانهایی را در برمی گیرد که به لحاظ شاخصهای تقسیمات کشوری در سطح یک شهرستان تاسیس می شوند . محدوده فعالیت این سازمانها ممکن است در سطح یک روستا ، شهر یا شهرستان متمرکز باشد . پروانه فعالیت این سازمانها از سوی هیات نظارت شهرستان(فرمانداریها) صادر می شود.

2. "سازمانهای مردم نهاد منطقه ای" ؛ سازمانهای منطقه ای 2 نوع از تشکلها را شامل می شود که تحت عنوان "تشکل استانی" و "تشکل فرااستانی" طبقه بندی شده اند .

- سازمانهای مردم نهاد استانی تشکلهایی را در برمی گیرد که به لحاظ شاخصهای تقسیمات کشوری در سطح یک استان تاسیس می شوند . محدوده فعالیت این سازمانها در سطح یک استان یا چند شهرستان متمرکز است . پروانه فعالیت NGOs استانی از سوی هیات نظارت استان (استانداری) صادر می شود .

- سازمانهای مردم نهاد فرااستانی تشکلهایی را در برمی گیرد که محدوده فعالیت آنها به لحاظ شاخصهای تقسیمات کشوری در سطح چند استان متمرکز است . پروانه فعالیت NGOs فرااستانی از سوی هیات نظارت كشور(وزارت كشور) صادر می شود.

3. "سازمانهای مردم نهاد ملی" ؛ شامل تشکلهایی است که محدوده فعالیت آنها در سطح کشور است و پروانه فعالیت آنها از سوی هیات نظارت كشور(وزارت كشور) صادر می شود.

4. "سازمانهای مردم نهاد فراملی یا بین المللی" ؛ شامل تشکلهایی است که محدوده فعالیت و یا موضوع فعالیت آنها در ارتباط با عرصه بین الملل و یا یک کشور خارجی تعریف شده است . پروانه فعالیت سازمانهای مردم نهاد بین المللی از سوی هیات نظارت كشور(وزارت كشور) صادر می شود.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت مرجع سازمان های مردم نهاد ، تاریخ انتشار 23 بهمن96، کد خبر: 40، www.ngosiran.ir