بسیاری از محققان و دانشمندان دنیا برای انتشار مقالات خود در عرصه بینالمللی با این مشکل روبهرو هستند که ملزمند مقالات خود را به زبان بینالمللی یعنی زبان انگلیسی منتشر کنند. بررسی ها نشان میدهد طی سالهای گذشته انتشار مقالات علمی و پژوهشی در پایگاههای استنادی به زبان غیرانگلیسی توسط کشورهای شرقی به عدد قابل توجهی رسیده است.
شعار سال:بررسی
ها نشان میدهد طی سالهای گذشته انتشار مقالات علمی و پژوهشی در
پایگاههای استنادی به زبان غیرانگلیسی توسط کشورهای شرقی به عدد قابل
توجهی رسیده است.
پیشرفتهای علمی در هر کشور به عوامل مختلفی وابسته
است؛ عواملی که شاخص اندازهگیری و محاسبه آن بر اساس رشد علم و فناوری
کشورها سنجیده میشود، در این میان استناد به تعداد مقالات علمی و پژوهشی
در پایگاههای استنادی معتبر دنیا یکی از این معیارهای سنجش است و قطعا
مقالات برتر بهعنوان یک شاخص کیفی در تولیدات علم دنیا برای کشورها مطرح
میشود؛ بهطور مثال آمارهای پایگاه Web of science که به معتبرترین پایگاه
استنادی مقالات دنیا معروف است نشان میدهد پژوهشگران ایرانی تا پایان سال
2018 میلادی با بیش از 51 هزار مدرک علمی و مشارکت حدود دو درصدی از کل
انتشارات علمی دنیا، جایگاه شانزدهم جهان را کسب کردهاند و کشورهای سوئیس،
ترکیه، لهستان و سوئد پس از ایران قرار دارند و جایگاههای هفدهم تا
بیستم جهان را به خود اختصاص دادهاند. در این میان تعداد انتشار مقالات
علمی و پژوهشی در پایگاههای استنادی دنیا دارای موافقان و مخالفان سرسخت
خود است، موافقان معتقدند مقالات بینالمللی دروازه زبان گفتمانی علمی و
فرهنگی کشورها با هم هستند و همین مساله با اشتراکگذاری آخرین
دستاوردیهای علمی و پژوهشی بین کشورها به رشد علم و فناوری در جهان کمک
میکند. مخالفان اما نگاه دیگری دارند، آنها معتقدند انتشار کمی مقالات
بینالمللی به هر بهانهای میتواند علم و تحقیق چندساله یک محقق در یک
گوشه جهان را بهراحتی در اختیار کشورهایی قرار دهد که ظرفیتهای فیزیکی
برای «اجراییسازی» آن دارند. حتی آنها معتقدند این مقالات به شناسایی
محققان و دانشمندان برتر در حوزههای Hteck اعم از هستهای، نانوتکنولوژی،
هوافضا و فناوریهای پیشرفته کمک میکنند. البته نگاه سومی نیز وجود دارد؛
اینکه مقالات منتشرشده در پایگاههای استنادی به زبان خود کشورها منتشر شود
که این مساله یکی از چالش برانگیزترین موضوعات پایگاههای استنادی در حال
حاضر به شمار میرود، آمارهای ما نشان میدهد که در سال 2015، میزان انتشار
مقالات علمی و پژوهشی در پایگاه Web of science به زبان غیرانگلیسی 76
درصد در موضوعات خاص است که این مساله در کشورهای شرقی با رشد قابلتوجهی
همراه بوده است؛ مسالهای که نشان میدهد محققان کشورهای جهان علاقه دارند
دیگر کشورها آخرین علم را به زبان بومی خودشان دنبال کنند.
وضعیت مقالات علمی
بسیاری
از محققان و دانشمندان دنیا برای انتشار مقالات خود در عرصه بینالمللی با
این مشکل روبهرو هستند که ملزمند مقالات خود را به زبان بینالمللی یعنی
زبان انگلیسی منتشر کنند. این الزام بهحدی بوده که طی دو دهه گذشته حجم
مقالات علمی در دنیا که به زبان انگلیسی منتشر میشوند تا حد چشمگیری
افزایش یافته و بسیاری از محققان با این توجیه که انگلیسی زبان علمی و رسمی
دنیاست، به این قانون تن میدهند و مقالاتشان را به زبان انگلیسی در
اختیار مراجع رسمی ارزیابی مقالات علمی قرار میدهند. اما نمیتوان زبان
غیرانگلیسی را در مقالات علمی دنیا نادیده گرفت و تعدادشان هم کم نیست.
تجزیه و تحلیلها در سالهای اخیر نشان میدهد که 97درصد مقالات منتشرشده
در SCIE (شاخص استنادی علوم)، 95درصد مقالات در SSCI (شاخص استنادی علوم
اجتماعی) 73درصد مقالات در A&HCI (پایگاه استنادی علوم انسانی و هنر)
در یک دهه گذشته به زبان انگلیسی منتشر میشدند. با وجود این، دیگر زبانها
مانند آلمانی و فرانسوی، در نیمه نخست قرن بیستم هم بهعنوان زبان رسمی
علمی شناخته میشد. اگرچه سهم مقالات غیر زبان انگلیسی در سالهای قبل
محدودتر شده، اما هنوز هم ردپای آنها را میتوان در برخی مقالات بهویژه
مقالات رشتههای علوم کاربردی و علوم اجتماعی مشاهده کرد. همچنان در
رشتههای هنر و علوم انسانی، مقالاتی به زبانهای غیرانگلیسی اهمیت و
اعتبار خود را دارند و حتی آنها را میتوان بخش جداییناپذیر در بخشهایی
از تمام علوم دانست. از بین 33 میلیون و 20 هزار و 478 مقاله علمی که بین
سالهای 1900 تا 2015 میلادی منتشر شدهاند، 92.50 درصد به زبان انگلیسی
منتشر شده و 7.50 درصد باقیمانده به دیگر زبانهای غیرانگلیسی بودهاند و
کمتر از 0.003 درصد از مقالات هم بهطور مشترک به زبان انگلیسی و دیگر
زبانها بوده است. شواهد حاکی از آن است که بین بازههای زمانی سالهای
1978 تا 2015، مقالات غیرانگلیسی با کاهش مواجه شدهاند، بهطوری که از 70
هزار و 174 مقاله در سال 1978 به 27 هزار و 151 مقاله در سال 2015 کاهش
نشان میدهد.
تعداد مقالات غیرانگلیسی در پایگاه دادههای SCIE هم
از 19.3 به 1.93 درصد کاهش یافته است، این درحالی است که شمار مقالات
انگلیسی در SCIE، از 80 درصد در سال 1978 به 98 درصد در سال 2015 افزایش
داشته است. پایگاههای دادهها و شاخصهای استنادی A&HCI کمی با دو
پایگاه دیگر متفاوت است، به شکلی که از کل یک میلیون و 360 هزار و 308
مقاله، تنها 962 هزار و 122 مقاله یعنی 70.73 درصد از مقالات بین سالهای
1975 تا 2015 به زبان انگلیسی منتشر شده و 29.32 درصد از مقالات هم به
زبان غیرانگلیسی منتشر شدهاند.
در پایگاه SSCI هم وضعیت به همین
شکل است، بهطوری که بین سالهای 1900 تا 2015، از چهار میلیون و 624 هزار و
712 مقاله حدود چهار میلیون و 308 هزار و 838 مقاله یعنی 17.93 درصد از
آنها به انگلیسی منتشر شدهاند.
از 27 هزار مجله علمی که در دنیا،
در شاخصهای WoS و بیشتر SCI منتشر میشوند، اکثرشان به زبان انگلیسیاند.
با وجود این، بیش از 9 هزار مجله علمی هم به زبانی غیر از انگلیسی منتشر
شده است که در این میان، 3500 مجله به زبان فرانسوی، 2700 مجله به زبان
آلمانی، 2300 مجله به زبان اسپانیایی و 1400 مجله هم به زبان چینی منتشر
میشوند. فشار ترجمه مقالات علمی به زبان انگلیسی بسیاری از کشورها را با
دشواری روبهرو کرده است. در این بین، بسیاری از محققان و دانشمندان هم
مجبور میشوند برای بالاتر رفتن مخاطبان آکادمیک خود، این موضوع را
بپذیرند. فرآیند ترجمه مقالات علمی به زبان انگلیسی از سیاستهای
نئولیبرالی نشأت میگیرد که اهداف، فعالیتها و اقدامات آموزشعالی را
تحتتاثیر قرار میدهد. این جهانیسازی مقالات درحالی صورت میگیرد که
معیارهای انتشار، معیارهای کلیدی دیگری بوده و دستیابی دانشمندان به این
مراحل، بار سنگینی را روی دوش آنها میگذارد و اغلب باید هزینههای گزافی
را برای ترجمه مقالات بپردازند؛ البته به شرطی که فردی مطمئن و با دانش
بالا پیدا شود که بتواند مقاله را با همان دقت ترجمه کند.
سهم ۴ درصدی زبان چینی از تولید علم جهان
در
ردهبندی سال 2018، رتبههای جهانی برترین کشورهای تولیدکننده علم
جابهجا شد و شاهد آن بودیم که چین گوی سبقت را از آمریکا ربود و توانست
بهعنوان برترین کشور دنیا از نظر تولید علم در جایگاه نخست قرار گیرد. طبق
این ردهبندی که از سوی وبآوساینس انجام شد، چین نسبت به سال 2017 از
نظر تولید علم 15 درصد رشد نشان میدهد. در این میان، پاکستان با 21 درصد و
هندوستان با 9.5 درصد رشد، جزء کشورهای برتر دنیا از نظر تولید علم قرار
گرفتهاند و رفتهرفته شاهد رشد روزافزون حضور کشورهای آسیایی در تولید علم
دنیا هستیم. در این ردهبندی، آمریکا، چین، بریتانیا، آلمان، ژاپن،
فرانسه، کانادا، هند، ایتالیا و استرالیا جزء کشورهایی هستند که بالاترین
مقالات علمی را در سال 2018 ارائه دادهاند. حضور چند کشور آسیایی در این
فهرست، دلیلی بر رشد کیفیت علمی کشورهای آسیایی نسبت به سالهای قبل است.
به دنبال رشدی که چین نسبت به سالهای قبل از نظر تولید علم داشته، یکی از
تحلیلگران آمریکایی، با اشاره به کیفیت بالای مقالات علمی چین و استنادهای
بالایی که به آنها میشود، معتقد است که اگر چین میخواهد این روند پیشرفتی
را ادامه دهد، بهتر است مقالات خود را به زبان انگلیسی منتشر کنند؛ روندی
را که از سوی دولت چین دنبال شده میتوان سیستمی امنیتی بهمنظور دسترسی
پیدا نکردن کشورهای دنیا به تمام حوزههای علمی این کشور دانست؛ دقیقا همان
روندی که در ارائه مقالات علمی خود به پایگاههای و شاخصهای استنادی
معتبر دنیا از قبیل ISI دارند.
چین هم مانند بسیاری از کشورهای
غیرانگلیسیزبان، غالبا مقالات علمی خود را بهطور کامل در اختیار
پایگاههای ارزیابی مقالات علمی قرار نمیدهد و اغلب مقالههایی که از سوی
کشورهایی چون چین، هند، پاکستان و روسیه به زبان انگلیسی ترجمه و به
پایگاهها ارائه میشوند، مقالات علمی عادی هستند و مباحث امنیتی و ملی را
دربرنمیگیرند. اما آمارها از زبان چینی در علم دنیا حکایت قابل توجهی
دارد براساس دادههای رسمی زبان چینی دومین زبان علمی دنیاست و به طور
متوسط 4 درصد تولید علم دنیا به زبان چینی است. زبان اسپانیایی و آلمانی
بعد از زبان چینی رتبههای بعدی را در اختیار دارند. هر چند سهم زبان
اسپانیایی از سال 2005 میلادی تاکنون یک درصد از کل تولید علم دنیا بوده
است، اما زبان آلمانی افت یک درصدی را نشان میدهد. در سال 2005 میلادی دو
درصد تولید علم دنیا به زبان آلمانی بود، در حالیکه در سال 2014 یک درصد
علم دنیا به این زبان تولید میشود.
35 درصد مقالات به زبان هندی
هندوستان
بهعنوان یکی از کشورهای آسیایی پیشرو در زمینه تولید علم، به لطف
همکاریهای بخش دولتی و بودجههای خصوصی که به آن تعلق گرفته، به رشد خود
ادامه داده و در رتبهبندی سال 2018، جزء برترین کشورهای تولیدکننده علم در
جهان شناخته شده که نسبت به سال قبل، هشت درصد از نظر علمی رشد کرده بود.
تعداد مقالات علمی منتشرشده از سوی هند بهطور مستمر درحال گسترش است و طبق
گزارشهایی که در سالهای اخیر منتشر شده، نسبت تولید مقاله به هر نفر، در
مقایسه با میانگین جهانی بالاتر است. این کشور بین سالهای 2009 تا 2013،
68 درصد در تولید مقاله رشد داشت، بهطوری که تعداد آن از 62 هزار و 955
مقاله به 106 هزار و 65 مقاله افزایش یافت که به نسبت هر فرد، 14 مقاله را
شامل میشد. این نسبت در جهان، یک به پنج است. افزایش سرمایهگذاریها بین
سالهای 2000 تا 2010 منجر به افزایش تسهیلات و زیرساختها شده است که در
نتیجه بهبود عملکرد تحقیقاتی کشور را به دنبال دارد. تمرکز دانشمندان هندی
بیشتر روی علم شیمی و داروشناسی است، درحالی که استنادهایی که به مقالات
این کشور میشود، بیشتر روی علم مواد، شیمی، داروشناسی و سمشناسی تمرکز
دارد. هند سالانه قریب 70 هزار مقاله در پایگاه WoS منتشر میکند که از این
میان، 35 درصد به زبان هندی و محلی این کشور منتشر میشود.
محمد آریامنش عضو هیاتعلمی دانشگاه پیام نور تهران
از نگاه استاد
انتقادی
به نگاه موجود در وزارتین علوم و بهداشت درخصوص ارزیابی سطح علمی
دانشگاهها و اعضای هیاتعلمی وجود دارد؛ چراکه وجود همین نگاه باعث شده
اعضای هیاتعلمی به انتشار مقالات خود در مجلات و پایگاههای استنادی خارجی
ترغیب شوند؛ در حالی که در هیچکشوری اینگونه نیست که توان علمی یک عضو
هیاتعلمی بر اساس میزان مقالات منتشر شدهاش سنجیده شود. این نگاه باعث
شده اولا مقالات به صورت فلهای شوند تا جایی که یک عضو هیاتعلمی با
افتخار بگوید در یک سال 100 مقاله منتشر کرده است! در حالی که اگر برای هر
مقاله میانگین یک ماه نیز وقت گذاشته باشد 100 ماه زمان نیاز دارد، حال یا
آمار عنوانشده دروغ است یا دیگران برای او مقاله نوشتهاند یا 10نفر به
صورت مشترک مقالات را منتشر میکنند، یعنی اسم هر 10نفر روی مقالات نوشته
میشود. یکی دیگر از مسائل مهم در حوزه مقالات این است که اصلا برخی
مقالات نباید منتشر شود، چراکه جزء اسرار یک کشور محسوب میشود و باید در
کمیته کاملا مخفیانه از آنها صیانت شود؛ البته بخشنامههایی در این خصوص
داریم که اعمال نمیشود. در هیچ کجای دنیا اینگونه نیست که پایگاهی که
کشور را تحریم کرده، مورد توجه قرار بگیرد و حتی هند، چین و روسیه نیز برای
خود پایگاهها و هیات ممیزه معتبری دارند، البته ما نیز هیات ممیزه داریم
ولی نگاه آنها به این مقوله نگاه کهنهای است. باید در داخل کشور
فعالیتهایی صورت بگیرد که مجلات داخلی که شاید در هیچ پایگاه استنادی
معتبر نیز ثبت نشدهاند، امتیازات لازم را بدهیم. ما در داخل کشور ISC و
ایران داک را داریم ولی به آنها توجهی نمیشود و برای رفع این مشکل باید
فرهنگ نگاه به غرب در کشورمان از بین برود. ما پایگاهها ی استنادی خوبی در
ایران داریم ولی عملا به آنها بهعنوان درجه 2 و 3 نگاه میشود و هنوز
اعضای هیات ممیزه باورشان نشده و نمیخواهند باور کنند که این پایگاهها
نیز معتبر هستند. حتی در کل هند و چین پایگاه معتبری مانند ISC وجود ندارد،
ولی نگاه در ایران اینطور است که مقالات حتما باید در مجلات خارجی نمایه
شوند.
فرشاد پازوکینژاد عضو هیاتعلمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات
کشورها مقالات هایتک خود را منتشر نمیکنند
کشورهای
دیگر در برخی علوم مرجع شدهاند و به همین دلیل خودشان را وابسته علمی
کشورهای انگلیسیزبان نمیدانند ولی ما متاسفانه همچنان این روند را ادامه
میدهیم؛ چراکه وقتی دفاع تزهای دکتری را منوط به مقالات ISI میکنیم، عملا
خودمان را وابسته این کشورها قرار دادهایم. چرا نباید ژورنالهای
فارسیزبان داشته باشیم؟ درحالی که ما اساتید برجستهای در همه علوم داریم
ولی چون خودباوری نداریم به این مرحله رسیدهایم. اساتید دانشگاهی ما کمی
با یکدیگر اختلاف دارند و از نظر عدهای در فرهنگمان نیز اینگونه جا
افتاده که غربیها را از خودمان بالاتر میدانیم که البته همه این مسائل به
آموزش عالی برمیگردد.
ارتقای اساتید ما به مقالات ISI منوط شده
است، درحالی که باید این کار را به پروژههای کاربردی تغییر داد؛ از سوی
دیگر سایر کشورها برای خود ژورنال داخلی دارند و آن را بهعنوان ISI
پذیرفته و مرجع ارزیابی مقالات گذاشتهاند. حتی توانستهاند با رایزنی
ژورنالهایشان را بینالمللی کنند که ازجمله آنها ژورنالهای
اسپانیاییزبان هستند، ژورنالهای چینی نیز بهعنوان ژورنال بینالمللی
پذیرفته شدهاند، اما ما فارسیزبانان نتوانستهایم به این مرحله برسیم،
علاوهبر آن قوانین داخلی خودمان را هم براساس محدودیتهایمان تغییر
ندادهایم. هیچگاه کشورهای دیگر مقالات هایتک خود را منتشر نمیکنند ولی
ما مقالات هایتک را نیز منتشر میکنیم و دلیلش هم قوانین آموزشعالی است،
البته ما کمیتههای ممیزی در آموزشعالی داریم ولی آنها هم ژورنالهای
انگلیسیزبان را قبول دارند.
شعار سال،با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از فرهیختگان آنلاین،تاریخ انتشار:20خرداد1398،کدخبر:28446،fdn.ir