شعارسال: به پیشنهاد یونسكو و تصویب مجمع عمومی سازمان ملل در نوامبر 1991 میلادی روز سوم ماه مه هر سال به عنوان روز جهانی مطبوعات شناخته شده است. امروزه ، مطبوعات در زمینه ی مسائل تحلیلی ، سرعت در اطلاع رسانی ، حركت و پیش بینی برخی از وقایع و رویدادها و ارائه آگاهی های لازم به جامعه،برای بالابردن حساسیت مردم نسبت به واقعیات اجتماعی،نقش بسزایی دارند.
 
• تعریف مطبوعات

مطالب و نوشته هایی كه چاپ و انتشار می یابد و برای مطالعه در دسترس عموم مردم قرار می گیرد ، اعم از كتاب ، مجله ، ماهنامه ، فصلنامه ، روزنامه و .....  را مطبوعات می نامند. اما در عرف عام ، مطبوعات بیشتر به روزنامه ها و مجله هایی اطلاق می شود كه اخبار روز و جدید در آن به چاپ رسیده باشد.
 
• پیشینه مطبوعات

از سنگ نبشته ها و جنگ نامه های سلاطین هخامنشی ، ساسانی و سلسله های پادشاهان قدیم كه پیروزیها و وقایع مهم را بر آنها حك می كردند كه بگذریم ، در آغاز سده یپنجم هجری و به روزگار سلطان محمود غزنوی در غزنین،روزنامه ای به نام روزنامه « ایام » و یا برخی از جراید به همین نام در عراق و شام و به روزگار نظامی گنجوی و پیش از او در شهر گنجه و جاهای دیگر جریدهیادبی وجود داشته است.
 
همچنین در زمان سزار ، روزنامه ای به نام   « اكتادیورنای » به طور خطی دست نوشته و در فرانسه اخبار ادبی « نوول لیترر» شامل افسانه ها و قطعه های نظم و نثر و قصائد ستایشگران هیات حاكمه روز در دسترس عموم نهاده می شد. این روزنامه ها در واقع كارنامه ی شهریار عصر را در برداشت تا مردم آنها را بخوانند و كارهای انجام یافته  را بدانند.
 
تركان عثمانی كلمهی« وقایع » را كه جمع « واقعه » به معنی رویداد می باشد به جای روزنامه به كار بردند ، چنانچه قدیمی ترین روزنامه ای كه در سال 1803 در استامبول تأسیس شد ، « تقویم وقایع » نام داشت . در هندوستان « كاغذ اخبار »‌ مانند : « مرآت الاخبار ، شمس الاخبار ، سید الاخبار » و نظایر آنها را به كار بردند . عربها آن را ورقه خبریه ، اوراق حوادث و رساله خبریه نامیدند . درمصر و لبنان كلمه ی جریده ، مجله و صحیفه را مانند «الصحافه » به كار گرفتند.
 
در ایران ، در آغاز،كلمهی« اخبار » و « كاغذ اخبار »‌ به كار رفت و اولین تصویر در نشریه ی میرزا صالح كه نخستین نمونه محسوب می شد به تقلید از هندیان به كار رفت ، اما در موقع تاسیس روزنامه رسمی دولتی ، در زمان وزارت امیركبیر كلمهی« وقایع » را مانند نام «دارالفنون » از عثمانی ها گرفتند و با اضافه كردن كلمه ی اتفاقیه آن را« وقایع اتفاقیه » نامیدند . به تدریج كلمه ی روزنامه كه در معانی مشابه دیگری معمول بود در برابر ژورنال فرانسه متداول شد و دارای مفهوم تازه ای گردید.
 
• تاریخچه روزنامه نگاری در ایران

روزنامه نگاری در ایران به صورت امروزی از زمان ناصرالدین شاه آغاز ، و روزنامه هفتگی وقایع اتفاقیه كه در سال سوم سلطنت وی یعنی به سال 1190 هـ . ق زیر نظر میرزا تقی خان امیر نظام منتشر شد نخستین روزنامه ایران بود .

در سال 1277 هـ . ق،روزنامه ی دولت علیه ایران كه نشریه ای مصور بود زیر نظر صنیع الدین انتشار یافت . بعدها این روزنامه به نام « روزنامه دولتی » خوانده شد. انتشار این روزنامه تا سال 1324 هـ . ق تحت عنوان « ایران » ادامه داشت و بعد از مدتی وقفه ، دگر بار به سال 1329 هـ .ق به نام « روزنامه رسمی دولت » انتشار یافت. در سال 1283 هـ . ق روزنامه دیگری به نام « روزنامه ملتی » در تهران پخش شد و مقصود این بود كه روزنامه ی مزبور از روزنامه ی دولتی كاملاً متمایز باشد.
 
نخستین شماره آن در یازدهم محرم 1283 و آخرین شماره آن در بیستم جمادی الاخر 1287 ، انتشار یافته است.در زمان مظفرالدین شاه ، روزنامه « معارف » كه وابسته به انجمن معارف بود انتشار یافت و ریاست عالیه این انجمن را شاه به عهده داشت .

بعد از استقرار مشروطیت،چهار روزنامه ی مجلس ، ندای وطن ، حبل المتین و صبح صادق منتشر شد.
 
روزنامه ها و مجله هایی كه در دوران مشروطیت به سبك فكاهی منتشر شدند نقش مهمی را در توسعه ی مطبوعات ایفا كردند . مهمترین این نشریه ها بدین قرارند : كشكول ، تنبیه ، حشرات الارض ، بهلول ، شیدا ، شیخ چغندر و... والبته نشریه ی صوراسرافیل كه از نظر مطالب فكاهی مقام اول را داشت . نویسنده ی متون چرند و پرند صور اسرافیل علامه میرزا علی اكبر خان قزوینی معروف به  دهخدا بود.
 
از روزنامه هایی كه در خارج از ایران منتشر می شد و به علت آزادی خواهی مدیرانشان ، ورود آنها به داخل كشور ممنوع بود ، « اختر » به مدیری آقا محمد طاهر تبریزی ، « قانون» به مدیری پرنس میرزا ملكم خان و « حبل المتین » به مدیری شیخ احمد روحی را می توان نام برد.
 
در دوره ی مشروطیت،بیداری افكار عمومی به سرعت و شدت اوج گرفت و روزنامه ها نفوذ عظیمی در تجدید حیات اندیشه های مردم داشتند . روزنامه های مجلس ، صوراسرافیل، ایران نو ، شرافت ، ثریا و پرورش كه به قلم میرزا علی محمد خان شیبانی كاشانی نگاشته   می شد نفوذ زیادی در افكار عمومی داشتند.
از روزنامه های ادبی : تربیت ، ادب و بهار از نشریه های تراز اول محسوب می شدند ، و در این میان فقط سه نشریه ی اقیانوس ، آی ملا عمو و فكر ، مدافع استبداد بودند.
 
پر تیراژترین ( 000/ 10 نسخه ) روزنامه های ایران در دوران مشروطیت روزنامه مجلس بود كه مذاكره های مجلس را منتشر می ساخت. در دوره دوم مشروطیت قطع روزنامه های روزانه بزرگتر شد ، اما تیراژ آنها كاهش یافت . تعداد روزنامه های ایران در سال 1325 هـ . ق 84 بود و در سال 1328 هـ . ق این رقم به 36 و در سال بعد به 33 مورد تقلیل پیدا كرد.

روزنامه های مهم دوره احمد شاه عبارت بودند از : ایران نو ، شرق ، برق ، رعد ، استقلال ایران ، مجلس ، كوكب ایران ، ستاره ایران ، نوبهار ایران ، كاوه ، شفق ، تجدد ، آزادستان . روزنامه هایی كه توسط زنان منتشر می شد ، عبارت بودند از : دانش ، شكوفه ، زبان زنان و نامه بانوان .
 

پر تیراژترین  روزنامه های ایران در دوران مشروطیت روزنامه مجلس بود
 
• روزنامه ها و روزنامه نگاران و وضع مطبوعات در عصر پهلوی

در جنگ جهانی اول كه دولت عثمانی ، به اتحاد مثلث پیوست ، روس و انگلیس از شمال و جنوب در صدد تجاوز و تعرض به ایران بودند و كشتار دسته جمعی و ویرانی و تجاوز به حقوق ملت را كه پیش از آغاز جنگ جهانی در تبریز ، رشت و مشهد آغاز شده بود به بهانه ی مقتضیات جنگ ، تجدید و تشدید ، كردند . روزنامه ها كه بعد از افتتاح مجلس سوم ، آزادی از دست داده در كودتای 1299 را دوباره به دست آورده بودند،در مورد اینكه كشور هدف تعرض سربازان بیگانه و در معرض دخالت نامحدود روس و انگلیس قرار گرفته بود ، در تحریك عناصر ملی و تشویق طرفداران حزبی خود از سیاست تغییر پایتخت ، و مقاومت در مقابل تهاجمات خارجی بسیار مؤثر بودند.
 
روزنامه های حبل المتین، یادگار انقلاب، خیرالكلام و نسیم شمال در میان ترس و وحشت و اضطراب موجود ، در رشت منتشر می شدند ، با اینكه پس از مدتی كوتاه ، قیام جنگلیها و انتشار روزنامه جنگل تا حدی توانست به این وحشت پایان بخشد؛ اما باید یادآور شد كه اغلب روزنامه های ایران در دوران چهار ساله ی جنگ بین المللی متأثر از سیاست خارجی دول صاحب نفوذ در ایران یعنی آلمان ، روس و انگلیس بودند . روزنامه ی كاوه در همین زمان به مدیریت سید حسن تقی زاده در برلن منتشر می شد . روزنامه های دیگری كه انتشار آنها از قبل تا این عصر ادامه داشت عبارت بودند از : بهلول ، ادب ، بهار ، مجله های آفتاب ،علمی ، پارسو فردوسی .
 
بعضی از این مطبوعات تا عصر محمدرضا پهلوی ادامه داشت كه معروفترین آنها : كیهان ، اطلاعات ، رستاخیز ، ایران نوین ، صبح امید ، و مجله های فردوسی ، سیاه و سفید ،امید ایران ، توفیق ( مجله فكاهی ) كیهان هفتگی ، جوانان ، اطلاعات هفتگی و زن روز بودند كه با سقوط رژیم پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی بجز روزنامه های كیهان و اطلاعات بقیه از صحنه حذف شدند.
 
• قانون اساسی و مطبوعات

می توان در رابطه با مطبوعات ،به اصول زیر از قانون اساسی اشاره كرد:

- اصل سوم : « بالابردن سطح آگاهی های عمومی در همه ی زمینه ها با استفاده صحیح از مطبوعات و رسانه های گروهی و وسایل دیگر از وظایف دولت است » .

- اصل بیست و چهارم : « نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند مگر آنكه مخل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشد . تفصیل آن را قانون معین می كند » .
 
- اصل بیست و پنجم : « بازرسی و نرساندن نامه ها ، ضبط و فاش كردن مكالمات تلفنی ، افشای مخابرات تلگرافی و تلكس ، سانسور ، عدم مخابره و نرساندن آنها ، استراق سمع و هر گونه تجسس ممنوع است مگر به حكم قانون » .
 
- اصل یكصد و شصت و هشتم : « رسیدگی به جرائم سیاسی و مطبوعاتی علنی است و با حضور هیأت منصفه در محاكم دادگستری صورت می گیرد. نحوه ی انتخاب ، شرایط و اختیارات هیأت منصفه و تعریف جرم سیاسی را قانون بر اساس موازین اسلامی معین  می كند» .

 

شعارسال،با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته  از سایت خبری بیتوته   ،تاریخ انتشار:  14 اردیبهشت   1399،کدخبر:  ،www.beytoote.com