شعار سال: قیام مسجد گوهرشاد را باید نقطه‌عطفی در تاریخ معاصر ایران بدانیم؛ رویدادی که باعث شد شکاف میان دربار پهلوی و ملت، به‌ویژه در عرصه اعتقادات دینی و پایبندی به فرهنگ خودی، بیش از پیش عیان شود و این شکاف، تا پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷، به هیچ‌وجه پُر نشد. هرچند قیام مسجد گوهرشاد به دلایلی، از جمله برنخاستن هدایتگران آن از میان قشر به اصطلاح نخبه و منورالفکر یک سده اخیر و عدم وابستگی آن‌ها به طایفه‌های قدرتمند و صاحب اقتدار، جایی در متون تاریخ معاصر برای خود پیدا نکرد، اما شواهد تاریخی نشان می‌دهد که نمی‌توان تأثیر و بازتاب این قیام را، در حوادث بعدی و نیز در روی‌گردانی مردم از رژیم پهلوی، انکار کرد. تردیدی نیست که بررسی یک رویداد تاریخی، بدون شناخت افرادی که آن را پدید آورده‌اند، ممکن نیست. قیام مسجد گوهرشاد نیز، نمی‌تواند از این قاعده مستثنا باشد. آن‌چه در تیرماه سال ۱۳۱۴، در مسجد گوهرشاد مشهد اتفاق افتاد، حاصل فرایندی بود که از چند ماه قبل و در پی واقعه روز ۱۳ فروردین همان سال، در شیراز آغاز شد. مخالفت آیت‌ا... فال‌اسیری با کشف حجاب و رقص دختران دانش‌آموز در یک مراسم عمومی که وزیر فرهنگ رضاشاه نیز در آن حضور یافته بود و در پی آن اعتراضات گسترده مردم در این شهر و سپس در تبریز، باعث بیداری علمای مشهد شد و سفر آیت‌ا... سیدحسین قمی به تهران، برای صحبت با رضاشاه و وادارکردن وی به تجدیدنظر در روند غربی‌سازی لباس و فرهنگ مردم مسلمان ایران و البته، بازداشت آیت‌ا... در باغ سراج‌الملک شهر ری، جرقه قیام مسجد گوهرشاد را زد. با این حال، آن‌چه بیشتر مشهور شده و مورد توجه قرار گرفته، حضور و میدان‌داری مرحوم شیخ بهلول گنابادی در این واقعه تاریخی است؛ روایتی که هرچند نمی‌توان در درستی آن تردید روا داشت، اما باعث منحصرشدن نقل عمومی به فعالیت‌های آن مرحوم و چشم‌پوشیدن از نقش‌های نهان و آشکار دیگر شخصیت‌ها، در بازگویی فراز‌های تاریخی این قیام مردمی شده‌است. به همین دلیل، شاید به‌جا باشد که در سالروز قیام خونین مسجد گوهرشاد، یادی از نقش‌آفرینان و رنج‌کشیدگانی داشته باشیم که قبل، بعد و در هنگام قیام، با پایمردی خود، نقشی مهم و اساسی را در تداوم تأثیر این رویداد تاریخی مهم ایفا کردند؛ هرچند که بخش مهمی از این قیام با همت هزاران مرد و زنی به سرانجام رسید که متاسفانه در تاریخ، نامی از آن‌ها باقی نمانده‌است.


آیت‌ا... سیدحسین طباطبایی قمی: از مراجع بزرگ شیعه در دوران معاصر بود که در ۲۶ آذرماه ۱۲۴۴ در شهر قم به دنیا آمد. او پدربزرگ مادری امام موسی‌صدر است. آیت‌ا... قمی در فقه و اصول از شاگردان شهید شیخ فضل‌ا... نوری بود و افزون بر آن، افتخار تلمذ نزد آخوند خراسانی و محدث‌نوری را در کارنامه خود داشت. مقاومت وی در برابر سیاست‌های ضدمذهبی رضاشاه و سفرش به تهران و سپس بازداشت او در باغ سراج‌الملک، یکی از مهم‌ترین دلایل قیام مسجد گوهرشاد محسوب می‌شود. آیت‌ا... سیدحسین قمی، در آن زمان، مرجع تقلید مردم مشهد بود و بعد‌ها در اواخر عمر، پس از درگذشت آیت‌ا... سیدابوالحسن اصفهانی، مرجعیت‌تام یافت. وی در ۱۶ اسفند سال ۱۳۲۵ دارفانی را وداع‌گفت و در نجف‌اشرف به خاک سپرده‌شد.


آیت‌ا... سیدهاشم میردامادی: از مجتهدان و علمای نامدار حاضر در مشهد، در زمان قیام مسجد گوهرشاد بود. وی پدربزرگ مادری حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای، رهبر انقلاب است و در سال ۱۲۶۴ خورشیدی در خانواده‌ای با اصالت نجف‌آبادی، در نجف اشرف به‌دنیا آمد. نسب او با هفت واسطه، به میرداماد، فیلسوف و دانشمند بزرگ دوره صفویه می‌رسد. میرزاهاشم یکی از علمایی بود که در قیام مسجد گوهرشاد، ضمن سخنرانی‌هایی، به سیاست‌های ضددینی رضاشاه تاخت. در گیر و دار پس از هجوم به مردم در مسجد، مأموران رژیم وی را بازداشت کردند و به صورت تبعید به سمنان فرستادند. آیت‌ا... میردامادی در سال ۱۳۳۹ به مشهد بازگشت و در مسجد گوهرشاد جلسات تفسیر قرآن برگزار کرد. او در سال ۱۳۴۱ دارفانی را وداع‌گفت و در حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد.


آیت‌ا... سیدیونس اردبیلی: از علمای مشهور مشهد و یکی از نقش‌آفرینان قیام مسجد گوهرشاد بود. وی در سال ۱۲۵۷ خورشیدی در اردبیل به‌دنیا آمد و بعد‌ها در نجف‌اشرف، نزد آخوند خراسانی به کسب علم پرداخت و همراه با آیت‌ا... میرزامحمدتقی شیرازی در قیام علیه استعمار انگلیس شرکت کرد. در جریان قیام مسجد گوهرشاد، منزل شخصی آیت‌ا... سیدیونس اردبیلی، محل برگزاری جلسات علمای مشهد برای مدیریت مبارزه با اقدامات ضددینی رضاشاه بود. پس از سرکوب قیام، آیت‌ا... سیدیونس اردبیلی را بازداشت‌کردند و به تهران فرستادند و پس از یک‌ماه شکنجه و آزار، درنهایت به اردبیل تبعید شد. وی در سال ۱۳۲۰، پس از اشغال ایران توسط متفقین، به مشهد بازگشت. آیت‌ا... سیدیونس اردبیلی در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۳۷ دارفانی را وداع‌گفت و در حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد.


آیت‌ا... محمد آقازاده خراسانی: وی فرزند آخوندخراسانی بزرگ، صاحب کتاب مشهور «کفایةالاصول» است. آیت‌ا... آقازاده سال ۱۲۵۶ خورشیدی در نجف‌اشرف زاده و پس از پیروزی نهضت مشروطیت، با دستور پدر راهی مشهد شد و در این شهر، علاوه بر تدریس و اداره حوزه علمیه، به حمایت از مشروطیت پرداخت. در جریان قیام مسجد گوهرشاد، آیت‌ا... آقازاده تلاش کرد با گفتگو و پادرمیانی، مانع از کشتار و قتل‌عام مردم شود، اما موفق نشد و خودش نیز، توسط مأموران رضاشاه بازداشت و به صورت تبعید، روانه یزد شد. چند سال بعد، او را به عنوان تغییر مکان تبعید، به شهر ری آوردند؛ در آن‌جا، طبق شواهد و مدارک تاریخی، در سال ۱۳۱۶، به دست پزشک احمدی و با اشاره پهلوی اول، به شهادت رسید. آیت‌ا... آقازاده را در باغ طوطی، نزدیک حرم حضرت عبدالعظیم (ع) به خاک سپردند.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات بر گرفته از موسسه فرهنگی هنری خراسان، تاریخ انتشار: 21 تیر  1399 ، شماره خبر: 20421  ، www.khorasannews.com