چرخه زوال و فراموشی و رقابت های بی حاصل

امروز روز جهانی صنایع دستی است. نسرین نیکنام نگاهی انداخته است به وضعیت صنایع دستی ایران در چرخه‌ای از رکود و زوال و فراموشی و البته شکل گرفتن رقابت‌های کم اثر،روند صعودی تولید و صادرات صنایع دستی بین سال‌های ۹۶ و ۹۷ به اوج خود رسیده بود و فعالان این حوزه به خصوص صادرکنندگان افق روشنی را برای رشد بیشتر این صنایع متصور بودند تا اینکه از سال ۹۸ همه چیز دستخوش تغییر جدی شد.

شعارسال:روند صعودی تولید و صادرات صنایع دستی بین سال‌های ۹۶ و ۹۷ به اوج خود رسیده بود و فعالان این حوزه به خصوص صادرکنندگان افق روشنی را برای رشد بیشتر این صنایع متصور بودند تا اینکه از سال ۹۸ همه چیز دستخوش تغییر جدی شد و این صنعت با افول در صادرات و تعطیلی کارگاه‌ها مواجه شد.

اما در دنیا نگاه به صنایع دستی با هدف ارزآوری همیشه در اولویت بوده به خصوص برای کشور‌هایی که صنایع تولیدی مهمی که بتوانند روی آن برای گردش چرخ اقتصادی کشورشان حساب کنند، ندارند و همین نکته سبب شد طی دهه‌های اخیر بسیاری از کشور‌های آسیای شرقی به ویژه چین و هند رقیب جدی برای ایران شوند تا جاییکه توانستند در قدم اول بازار فرش ایران را در جهان که رتبه نخست را داشت قبضه کنند و از همان زمان راه برای ورود کشور‌های دیگر برای تسخیر سایر محصولات صنایع دستی باز شد.

در همین فاصله اتفاق دیگری که در برخی از استان‌های به خصوص استان‌های جنوبی افتاده این بود که به دلیل بی توجهی متولیان امور وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به هنر‌های خاص این خطه سبب شد بسیاری از رشته‌های صنایع دستی منسوخ شوند و رقم این اتفاق روز به روز بیشتر شود.

مثل یزد که نزدیک به ۱۲ رشته صنایع دستی آن در معرض خطر منسوخ شدن قرار دارد و برخلاف برخی از رشته‌های این صنعت، بازار کار و مشتری ندارند. هم اکنون رشته‌هایی که کمتر از پنج صنعتگر در آن فعالیت دارند جزو رشته‌های منسوخ شده و رشته‌هایی که ۱۰ صنعتگر فعال در آن کار می‌کنند، جزو رشته‌های در حال منسوخ شدن دسته‌بندی می‌شوند. اما فراموش نشود با از بین رفتن یک رشته فقط چند کالا از دست نمی‌رود بلکه بخشی از فرهنگ برای همیشه از تاریخ حذف می‌شود.

رشته‌های صنایع دستی از رودوزی تا سرامیک سازی

از سوی دیگر شاید شما جزء آن دسته از افرادی باشید که با انواع رشته‌های صنایع دستی آشنایی ندارید، در ادامه ضمن آشنایی با برخی از این رشته‌ها مشکلات کنونی صنایع دستی را با متخصصان این حوزه بررسی خواهیم کرد.

بافته‌های داری: محصولاتی که در طی تولید آن از دار‌های عمودی یا افقی استفاده می‌شود و با کمک این دار‌ها بافت آن صورت می‌گیرد در این دسته از طبقه بندی قرار می‌گیرند، از بافته‌های داری می‌توان به قالی، گلیم، چنته، زیلو و ... اشاره کرد تولیداتی مانند ترمه، جاجیم، شال، زری و پارچه‌های پشمی، کرکی و پنبه‌ای هم در دسته دستباف قرار می‌گیرند.

رو کاری و رو دوزی: به تمام طرح‌ها و نقوشی که توسط دست بر روی پارچه‌های ساده و بدون نقش دوخته و یا کار می‌شود و یا با کشیدن قسمتی از نخ‌های تار و پود بر روی پارچه طرح‌های ساده‌ای ایجاد می‌گردد، رو دوزی یا رو کاری گفته می‌شود، این دسته از طبقه بندی انواع مختلفی دارد که با نام‌های سوزن دوزی، ملیله دوزی، خامه دوزی، قلاب دوزی، گلابتون دوزی، پته دوزی و خوس دوزی معرفی می‌شوند.

چاپ‌های سنتی: یکی دیگر از محصولات زیبایی که توسط دست خلق می‌شوند پارچه‌های چاپی هستند، این دسته از محصولات توسط قلم مو، مهر و دیگر ابزار‌های ساده رنگ آمیزی می‌شوند و به پارچه‌هایی بسیار شکیل و زیبا در رنگ‌ها و طرح‌های گوناگون تبدیل می‌شوند. این نوع از صنایع دستی ایران نیز بسیار مورد توجه هنر دوستان و علاقه‌مندان به اشیاء سنتی است.

نمد مالی: محصولاتی که با نمد ساخته می‌شوند نیاز به تجربه بالا و مهارت‌های خاصی دارد و جزو تولیدات پر زحمت به شمار می‌آیند، این محصولات از متراکم شدن پشم و کرک‌ها در شرایط فنی و تکنیک‌های به خصوص تولید می‌شوند، از این محصولات می‌توان به کلاه نمدی، پالتو نمدی، نمد زیر انداز و نمد پادری اشاره کرد.

سفالگری و سرامیک سازی: از پر طرفدارترین صنایع دستی ایران می‌توان به سفالگری اشاره کرد که بسیار مورد علاقه بانوان ایرانی است، به ظروف و اشیائی که با استفاده از گل رس ساخته می‌شوند، سفال اطلاق می‌گردد و ظروفی که از گل حاصل از سنگ کوارتز و کائولن ساخته و در کوره پخته می‌شوند سرامیک گفته می‌شود، این محصولات در هر نقطه از ایران در طرح‌ها و نقش‌های خاص منطقه خود تولید و عرضه می‌شوند و تنوع بسیار بالایی دارند.

ثبت جهانی شهر‌های صنایع دستی مهم، اما مغفور

پیش‌تر هم اشاره کردیم که همه دنیا توجه خاصی به رونق صنایع دستی دارند و تلاش می‌کنند در این راه رقیبان خود را از میدان بیرون کنند حتی آن‌هایی که خیلی سابقه طولانی و درخشانی در این حوزه ندارند، این اهمیت متولیان جهانی این هنر را برآن داشت تا به ایده جدیدی به نام ثبت جهانی شهر‌های صنایع دستی برسند که به کفته حجت الله مراد خانی پژوهشگر صنایع دستی این موضوع یک فضای آرمانی در ایران ایجاد کرده است و رقابتی را در استان‌ها بوجود آورده که حتما شهر جهانی داشته باشند.

او درباره فایده ثبت جهانی شهر‌های صنایع دستی نیز می‌گوید: اهمیت موضوع ثبت در ایران و خیلی از کشور‌ها جدی شده، اما وقتی موضوع ثبت شهر‌های جهانی پیش می‌آید آنچه که در باور عامه مطرح می‌شود و چیزی که در ذهن دلالت می‌کند همان موقعیت برجسته ثبتی هست که در یونسکو اتفاق می‌افتد غافل از اینکه ثبت شهر‌ها و روستا‌ها توسط شورای جهانی صنایع دستی انجام می‌شود و این شورا از نظر جایگاه بین‌المللی و وجاهت حقوقی، قابل مقایسه با سازمان یونسکو نیست.

او ادامه می‌دهد: در سال ۲۰۱۴ فرایند نمادین ثبت جهانی شکل گرفت و تا امروز نیز ۱۴ شهر و روستای ایران به ثبت رسیده و مدام مسئولان این موضوع را به عنوان برتر بودن ایران در این حوزه مطرح می‌کنند منتها ثبت شهر‌ها بر خلاف تصوری که به آن شکل داده باعث رونق گردشگری نمی‌شود بلکه بیشتر کارکرد انگیزشی دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال‌های اخیر که این شهر‌ها و روستا‌ها به ثبت رسیده اند، اتفاق خاصی از نظر رونق تولید و رشد بازار و یا رونق گردشگری در آن‌ها نیفتاده بلکه این فضا برجسته سازی شده است شاید، چون ترویج نشده و تبیین نکردند که این ثبت چه فایده‌ای دارد.

ثبت جهانی شهر‌های صنایع دستی تکلیف شد، اما گره‌ای باز نشد

موضوع ثبت جهانی شهر‌های صنایع دستی در قانون برنامه توسعه به تکلیف قانونی تبدیل شده درحالی که مسائل دیگر می‌توانست به عنوان تکلیف در نظر گرفته شود مانند بسیاری از چالش‌های صنایع دستی از جمله ایجاد بازارچه‌های دائمی صنایع دستی و… تا بتوان به واسطه آن اعتباری گرفت، اما به جای این موارد، افزایش تعداد ثبت جهانی شهر‌های ایران تکلیف قانونی این دولت و دولت‌های بعدی شده درحالیکه فعلاً نمی‌تواند گره‌ای از مشکلات موجود باز کند.

به گفته مرادخانی برگزاری روند داوری و جشن‌های مربوط به ثبت جهانی شهر‌ها هزینه‌های کمی ندارد و رقابت عجیبی بین استان‌ها ایجاد می‌کند که حتماً استان‌ها باید شهر جهانی داشته باشند. ثبت این شهر‌ها معیار مشخصی ندارد درحالی که در یونسکو هر کشور یک اثر فرهنگی و یک اثر طبیعی را می‌تواند در سال ثبت کند آن هم در یک روند طولانی و سخت.

خوب است که بدانید ایران ۱۴ شهر صنایع دستی جهانی دارد و رتبه اول دنیا را به دست آورده است. طبق آماری که سازمان کنفرانس توسعه و تجارت سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۸ منتشر کرد، چین با ۱۹۱ میلیارد و ۴۰۷ میلیون دلار صادرات صنایع خلاق در صدر کشور‌های دنیاست این کشور در این حوزه به شدت فعالیت می‌کند. چطور موضوع ثبت جهانی شهر‌های صنایع دستی برای آن‌ها اهمیت ندارد؟ درحالیکه در حوزه ثبت آثار تاریخی، چین و ایتالیا در صدر هستند در واقع این فضا‌های آرمانی تنها در ایران وجود دارد.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از دیدارنیوز، تاریخ انتشار ۲۰ خرداد ۱۴۰۰، کدخبر: ۹۵۲۵۳، www.didarnews.ir