شعار سال: بر اساس سخن سعدی، کسانی که علم و دانش را فرا می‌گیرند؛ اما به آن عمل نمی‌کنند، افراد نادانی هستند. دانشمند واقعی کسی است که به آموخته‌های خود عمل کند. چنانچه سعدی شیخ اجل و استاد حکایت آموزنده‌ای در ارتباط با علم و عمل دارد که می‌گوید:

دو کَس رنج بیهوده بردند و سعی بی‌فایده کردند
یکی آنکه اندوخت و نخورد و دیگر آنکه آموخت و نکرد
علم، چندان که بیشتر خوانی، چون عمل در تو نیست، نادانی
نه محقق بود، نه دانشمند چارپایی، بر او کتابی چند
آن تهی مغز را چه علم و چه خبر که بر او هیزم است یا دفتر؟

افزایش سهم پژوهش در دانشگاه‌ها یعنی هموارکردن مسیر عمل به آموخته‌های علمی. در کشور‌های پیشرفته، آموزش در همه مقاطع (دبستان، دبیرستان و دانشگاه) به گونه‌ای برنامه‌ریزی شده که درصد قابل توجهی از آن به امر پژوهش و عمل به آموخته‌ها، ختم می‌شود.

درباره افزایش سهم پژوهش در دانشگاه در راستای کاهش مشکلات آموزش با ناصر حاجیان عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان گفتگو شده است که در ادامه می‌خوانیم.

درباره نقش دانشگاه‌ها در حل مشکلات کشور شرح مختصری ارائه کنید.

حاجیان: در بیشتر دانشگاه‌ها، آموزش به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شده که نتیجه حاصل از آن برای دانشجویان، فراگیری یک سری تئوری بدون عمل و برای استادان یک سری مقاله برای ارتقا از استادیاری به دانشیاری و نهایتاً به کسب رتبه استادتمام ختم می‌شود. بدیهی است که این روش، نمی‌تواند پاسخگوی حل مشکلات کشور باشد.

 چه تدابیری باید برای پاسخگوبودن دانشگاه‌ها به حل مشکلات کشور در نظر گرفته شود؟

حاجیان: با توجه به اینکه روش فعلی پاسخگو نبوده، باید تغییرات اساسی در آموزش و ارتقای استادان داده شود. باید آموزش به‌گونه‌ای تغییر یابد که نتیجه آن عملیاتی شود. بدیهی است که برای رسیدن به این هدف، باید با افزایش سهم پژوهش، توازنی بین تئوری و عمل به وجود آوریم. ارتقای استادان نیز باید بر اساس فعالیت‌های پژوهشی و مقالاتی باشد که مشکلات کشور در آن‌ها حل شود.

راهکار علمی برای ورود استادان دانشگاه به حل مشکلات کشور چیست؟

حاجیان: اکثر استادان دانشگاه‌های ایران از سطح علمی خوبی برخوردارند. بر همین اساس، توانایی انجام طرح‌های پژوهشی و نوشتن مقاله را دارند. برای سوق دادن عنوان طرح‌های پژوهشی و مقالات در راستای حل مشکلات کشور، باید استادان سعی کنند در زمان تدریس در دانشگاه، ارتباط تنگاتنگی با ارگان‌های مرتبط با رشته خودشان داشته باشند و با مشکلات از نزدیک روبه‌رو شوند و در صحبت با کارشناسان خبره، مسئولان مرتبط، مردم و ... به جمع‌آوری نظر آنان در ارتباط با مشکلات و حل آن‌ها بپردازند.

استادان دانشگاه باید مشکلات را به ترتیب به‌صورت سؤال تهیه و بر اساس سؤالات به‌دست‌آمده، عنوان طرح‌های پژوهشی و مقالات را تهیه کنند و فعالیت‌های پژوهشی و مقالات را به موضوعات به‌دست‌آمده سوق دهند و در زمان انجام طرح‌های پژوهشی و مقالات که برگرفته از مشکلات رشته خودشان است، ارتباط با ارگان‌های ذی‌ربط را ادامه دهند تا نتایج حل مشکل را مشاهده کرده و پس از حل آن، مقاله مورد نظر را بنویسند.

 بیشتر مواقع مشاهده می‌کنیم که عنوان طرح‌های پژوهشی مورد نیاز وزارتخانه‌ها و ارگان‌ها قبلاً تهیه شده و قابل دسترسی است. بهتر نیست از عنوان‌های حاصل فعالیت استادان استفاده شود؟

حاجیان: استادان باید خودشان وارد جامعه کاری مرتبط با رشته خود شده و مشکلات را از نزدیک حس کنند تا بتوانند عنوان طرح‌های پژوهشی را ارائه دهند. سال‌های گذشته، مرسوم بوده که عنوان طرح‌های پژوهشی توسط وزارتخانه‌ها و ادارات مرتبط مشخص شده و استادان بیشتر مواقع همان موضوعات را انتخاب می‌کردند که نتیجه مناسبی برای حل مشکلات جامعه نداشت؛ زیرا وقتی فرد خودش مشکل را از نزدیک پیدا نکند و وقت نگذارد، طرح پژوهشی و مقاله آن نیز به‌صورت تئوری پاسخ داده می‌شود و عمل و نتیجه‌ای کاربردی در آن نیست.

 تجارب دانشمندان تأثیرگذار در جهان در آموزش و یادگیری چگونه بوده است؟

حاجیان: بدیهی است یکی از دلایل موفقیت دانشمندان به‌کارگیری روش‌های صحیح در آموزش و یادگیری خودشان بوده است. برای نمونه آلبرت اینشتین که یکی از دانشمندان ممتاز قرن گذشته بوده و در سراسر جهان، نام وی با کلمه نبوغ، یکی دانسته می‌شود، نظر‌های جالبی در ارتباط با آموزش و یادگیری دارد که به عقیده او علت بی‌خبرماندن بسیاری از مردمان باهوش و بااستعداد از این جهان شگرف، آن است که علم را به شیوه‌های آموزشی خشک و پوسیده به دانش‌آموزان و دانشجویان آموزش می‌دهند.

وی عنوان می‌کند که هرگز به شاگردانم درسی نمی‌دهم، فقط تلاش می‌کنم شرایط را فراهم کنم تا خودشان یاد بگیرند. اگر نتوانی مسئله‌ای را به‌سادگی توضیح دهی، پس آن را به‌خوبی درک نکرده‌ای. باور کورکورانه، بزرگ‌ترین دشمن حقیقت است و اینکه آموزش باید به‌گونه‌ای باشد که آنچه آموزش داده می‌شود به‌عنوان هدیه باارزش تلقی شود نه به‌عنوان وظیفه سخت و دشوار. با توجه به نظر‌های اینشتین، هر معلمی می‌تواند کار خودش را ارزیابی کند و نمره‌ای به خودش بدهد. احتمالاً می‌توانیم دلایل موفق نبودن در آموزش کشور در همه سطوح را در نکات ذکر شده پیدا کنیم.

 آیا شما تجربه‌ای در شناسایی مشکلات در رشته تحصیلی خودتان دارید؟

حاجیان: بله. در رشته آب (گرایش هیدرولوژی) فارغ‌التحصیل شدم. خشکی رودخانه زاینده‌رود در سال‌های اخیر به یکی از معضلات اصلی استان اصفهان و حتی کشور تبدیل شده و برای کمک به حل این مشکل، ابتدا به بررسی جامع از منابع معتبر مرتبط با زاینده‌رود، اعم از کتاب‌ها و گزارش‌های تهیه شده توسط مهندسان مشاور مراجعه کردیم و به دنبال آن به مدت چند سال برای آشنایی بیشتر با مسئولان ذی‌ربط، کشاورزان، خبرگان و کارشناسان، بازدید و جلساتی برگزار شد.

نتایج حاصل از جلسات و بازدید‌ها در چهار دفتر به‌صورت کامل یادداشت‌برداری شد. سپس نکات مهم آنها، جدا و از این نکات، مشکلات شناسایی شده و آن‌ها به‌صورت سؤال طرح شدند. در اقدامی دیگر مقالاتی از مطالب ارائه شده در مجامع علمی تهیه کردیم که در قالب کتابی با عنوان «مشکلات زاینده‌رود پرسش‌ها و پاسخ‌ها» انتشار یافت. این کتاب در جشنواره دوسالانه کتاب که توسط شهرداری اصفهان برگزار می‌شود، جایزه نخست را به خود اختصاص داد.

 آیا کتاب مشکلات زاینده‌رود، قابل استفاده برای همگان است؟

حاجیان: بله. در تألیف کتاب «مشکلات زاینده‌رود پرسش‌ها و پاسخ‌ها»، سعی شد به‌گونه‌ای عمل شود که مورد استفاده اقشار مختلف اعم از دانشگاهیان، کارشناسان، کشاورزان و عامه مردم باشد. برای رسیدن به این هدف ابتدا شرح مختصری از روند کار و تهیه ۳۷ سؤال به‌دست‌آمده در ارتباط با مشکلات زاینده‌رود، ارائه شد.

به دنبال آن جدولی شامل سؤال، عنوان مقاله، هدف اصلی تهیه مقاله، نتایج به‌دست‌آمده و عنوان‌هایی که می‌تواند به‌عنوان طرح‌های پژوهشی و پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکتری مورد استفاده قرار گیرد، تهیه و ارائه کردیم و بالاخره چکیده مقالات برای استفاده سریع کاربران و به دنبال آن در قسمتی جدا و اصل مقالات علمی پژوهشی به‌صورت کامل ارائه شد.

 

 چگونه نتایج حاصل از شناسایی یکی از مشکلات استان (خشکی زاینده‌رود) را به‌عنوان کار پژوهشی برای ارتقای آموزشی در دانشگاه استفاده کردید؟

حاجیان: در تدریس دروس مرتبط، ابتدا شرح مختصری در ارتباط با خشکی زاینده‌رود و دلایل آن ارائه کردیم. به دنبال آن پی‌دی‌اف یا اصل کتاب در اختیار دانشجویان قرار می‌گیرد. عنوان طرح‌های پژوهشی و پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکتری که در جدول قبل بحث شد، پیشنهاد می‌شود که مورد استفاده دانشجویان در دوره‌های کارشناسی به‌عنوان کار اضافی در کلاس و دانشجویان دوره‌های تکمیلی برای انتخاب موضوع پایان‌نامه قرار گیرد.

چه پیشنهادی برای استفاده استادان از تجربه به دست آمده در رشته خودشان دارید؟ آیا عملی است؟

حاجیان: ۱۰۰ درصد استفاده از تجربه کسب شده برای بیشتر همکاران در دانشگاه‌های دیگر و رشته‌های متفاوت به‌راحتی وجود دارد. همان‌گونه که شرح مفصل آن در ابتدا ارائه شد، باید همکاران دانشگاهی، ارتباط تنگاتنگی با جامعه کاری رشته خودشان، برقرار کنند، سپس مشکلات، شناسایی شده به‌صورت سؤال طرح شود. برای هر سؤال که ناشی از مشکلی است با برسی‌های همه‌جانبه و صحبت با مسئولان، کارشناسان، خبرگان، ذی‌نفعان و ... راه حلی پیشنهاد دهند.

همکاران دانشگاهی باید نتایج حاصل را در قالب مقاله علمی پژوهشی تهیه کرده و در همایش‌های ذی‌ربط به نقد بگذارند و بالاخره مقالات تهیه شده را در فرمت پیشنهادی ارائه کنند.

 نتیجه حاصل از استفاده از تجربه توسط استادان دانشگاه در رشته‌های مختلف چیست؟

حاجیان: با استفاده از تجربه، مشکلات کل کشور در رشته‌های مختلف شناسایی می‌شود و برای حل به دانشگاه‌ها راه پیدا می‌کنند. ارتباط بین دانشگاه و جامعه کاری، هرچه بهتر، برقرار شده و اعتماد طرفین به همدیگر جلب می‌شود. مقالات و ارتقای استادان هدفمند شده، رشد اقتصادی دانشگاه‌ها به‌صورت قابل توجهی افزایش می‌یابد، از تعطیلی دانشگاه‌های غیرانتفاعی جلوگیری می‌شود و نهایتاً ارتقای کیفیت آموزش با افزایش سهم پژوهش در دانشگاه‌ها اتفاق می‌افتد.

 روش پیشنهادی شما چه تأثیری می‌تواند در جذب فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها داشته باشد؟

حاجیان: وقتی مشکلات کشور شناسایی و به دانشگاه آورده شد، دانشجویان در زمان تحصیل به کمک استادان مشغول کار می‌شوند و بدیهی است پس از فارغ‌التحصیلی دانشجویانی که با انگیزه و علاقه به حل مشکلات با استادان خود همکاری کرده‌اند به‌راحتی می‌توانند جذب بازار کار در شرکت‌های خصوصی و یا ادارات دولتی شوند.

 اگر به شما پیشنهاد شود که به‌عنوان پایلوت در دانشگاه یا رشته و ... تجربه خودتان را با همکاری با استادان برای تغییر ساختار به اجرا بگذارید، توانایی آن را دارید؟

حاجیان: توانایی این کار را در خود می‌بینم که تجارب خود را برای پیشرفت علم در اختیار دیگران قرار دهم. برای رسیدن به این هدف، ابتدا می‌توان کارگاه‌هایی با حضور استادان، برگزار کرد. سپس نظر آنان را برای تصحیح و تکمیل گرفت. به دنبال آن با خرد جمعی، اتاق فکری در این ارتباط تشکیل و همه اشکالات برای ادامه کار در آن مطرح و حل شود. حتی می‌توان به‌گونه‌ای تدبیری اندیشید که خروجی مطالب به‌عنوان تولید محتوا، بتوانند در اختیار استادان و دانشجویان در رشته مربوط، قرار گیرند.

 تعدادی دیگر از رودخانه‌ها و تالاب‌ها در کشور در سال‌های اخیر یا خشک شده‌اند یا روند خشکی را طی می‌کنند، آیا تجربه شما در ارتباط با زاینده‌رود را می‌توان برای آن‌ها اجرا کرد؟

حاجیان: تألیفات انجام شده در ارتباط با حل مشکل زاینده‌رود، بالغ‌بر پنج جلد است. همه این تألیفات، قبل از چاپ در اختیار تعدادی از استادان تراز نخست و کارشناسان خبره کشور، قرار گرفت و مجدداً بر اساس نظر اصلاحی، تصحیح، تکمیل و چاپ شد. تقریظ‌هایی که افراد برای بعضی از کتاب‌ها نوشته‌اند، مؤثربودن در حل مشکل، را نوید می‌دهد.

نخستین جلد این کتاب با عنوان «پایگاه داده‌های زاینده‌رود» شامل ارائه و تحلیل همه آمار موجود از سال ۱۳۲۸ تا زمان چاپ است. تهیه و تدوین پایگاه داد‌های هر رودخانه و تالاب، ضروری بوده و می‌توان انجام داد. مرجع جامع زاینده‌رود در سه جلد که به ترتیب شامل کلیات، دلیل خشکی از دیدگاه فنی و حقوق ملی و بین‌المللی و بالاخره جلد سوم حاوی ۱۶۰ راهکار، به‌راحتی می‌تواند نمونه و الگوی خوبی برای نمونه‌های مشابه باشد.

بعضاً مشاهده می‌شود که مشکلات شناسایی می‌شود؛ اما راهکار داده نمی‌شود. در این ارتباط چه تجربه‌ای دارید؟

حاجیان: برای رفع این نقیصه سعی کردم پس از تألیف چهار جلد کتاب مرتبط با زاینده‌رود، جلد پنجم را به راهکار‌های پیشنهادی اختصاص دهم و در مرجع زاینده‌رود جلد سوم ۱۶۰ راهکار علمی-کاربردی، برای احیای زاینده‌رود ارائه کردم.

تعدادی از استادان دانشگاه‌های معتبر دنیا، ایرانی هستند و در حل مشکلات آن کشورها، تجارب ارزنده‌ای دارند. برای فعال کردن بستر دانشگاه‌های خودمان با این ظرفیت، چه اقدامی باید صورت پذیرد؟

حاجیان: یکی از دوران‌های طلایی ایران مربوط به زمان شاه‌عباس بوده که سعی کرد همه دانشمندان، صنعتگران، هنرمندان، و... از ایران و جهان را در اصفهان جمع کند. بیشتر کارشناسان معتقدند که یکی از دلایل پیشرفت در این دوره، همین اقدام بوده است.

تعداد قابل توجهی از استادان دانشگاه‌های کشور‌های معتبر و پیشرفته از هموطنان ایرانی هستند که در تدریس و حل مشکلات کشور‌های دنیا اعتبار قابل توجهی کسب کرده و نقش تعیین‌کننده‌ای داشته‌اند. پیشنهاد می‌کنم که اگر این افراد را به‌صورت تمام‌وقت یا همکار افتخاری برای دانشگاه‌ها جذب کنیم؛ چراکه در کوتاه‌ترین زمان، شاهد پویایی در دانشگاه‌هایمان خواهیم بود؛ زیرا همان تجربه در دانشگاه‌های کشور پیاده می‌شود و سطح علمی دانشگاه‌ها از نظر آموزش و پژوهش ارتقا می‌یابد.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات، برگرفته از آنا، تاریخ انتشار: ۲۱ خرداد ۱۴۰۰، کد خبر: ۵۸۶۰۷۸، www.ana.press