هرچند در سالیان گذشته برخی اختیارات حوزه آموزش عالی به خود دانشگاه‌ها تفویض شد، با این وجود اما مدیران و رؤسا، این واگذاری‌ها را در مواردی مثل پذیرش دانشجو در مقطع دکتری کافی ندانسته و بر گسترش آن تاکید دارند.

در سوی دیگر تحریم‌ها سبب شد با روشن شدن موتور خودباوری دانشجویان و نخبگان، تکیه به توان داخلی افزایش یابد؛ هرچند مقدمات خوبی برای مساله محور کردن دانشگاه‌ها و تقویت ارتباط صنایع و دانشگاه‌ها فراهم شد، اما به گفته دانشگاهیان این اقدامات کافی نیست. برخی مدیران دانشگاهی معتقدند که با نظام دانشگاهی کنونی نمی‌توان نیازهای کشور و مردم را برآورده ساخت، بنابراین فردی که به عنوان رئیس جمهور انتخاب می‌شود باید بتواند تضمین‌کننده تحول مورد نیاز در جامعه دانشگاهی باشد.

نکته دیگر که مورد تاکید رؤسای دانشگاه‌ها قرار دارد این است که دانشگاه باید غیر سیاسی و غیر جناحی و به عبارتی از سلطه سیاستمداران رها شود تا دایره تصمیم گیری ها، معطوف به خود دانشگاه و متمرکز بر ارتقا سطح علمی باشد.

«رانت خواری‌های علمی» موضوع دیگری است که دو سال گذشته سر و صدای زیادی به پا کرده، هرچند با ساز و کاری، تلاش شد جلوی آن گرفته شود، اما به نظر می‌رسد تلاش‌ها بی نتیجه بوده و از گوشه و کنار دانشگاه‌ها همچنان شنیده می‌شود که برخی بواسطه رانت، به فعالیت‌های علمی خود اعتبار می‌بخشند و کاسبی‌هایی را به راه انداخته‌اند!

مبارزه جدی با تقلبات علمی، نظارت بر روند پایان نامه نویسی، نحوه پذیرش هیأت علمی در دانشگاه‌ها، کاهش نظریه پردازی‌های واقعی در حوزه علوم انسانی، اشتغال‌زایی دانشجویان و آموزش‌های مهارتی، از جمله دغدغه‌ها و موضوعات مورد تاکید دانشگاهیان به شمار می‌رود و آنها مصرانه خواستار توجه دولتمردان آینده به این موضوعات هستند.

در گزارش پیش رو تلاش شده در سلسله گفتگوهایی با مدیران دانشگاهی و اعضای هیأت علمی، چالش‌های کنونی، نقطه نظرات و پیشنهادات آنها حول محور آموزش عالی، پیش روی دولت آتی قرار گیرد تا با بهره‌گیری از آن، در صورت لزوم نسبت به اصلاح برخی امور اقدام شود.

برخی اساتید و کارشناسان آموزش عالی نظام پذیرش دانشجوی کارشناسی را یکی از بحران‌های کنونی آموزش عالی می‌دانند و بر این باورند امروز در برخی رشته‌ها با تورم فارغ‌التحصیلان رو به رو شده‌ایم که بازار کاری هم برای این افراد وجود ندارد.

انبوه فارغ‌التحصیلی در برخی رشته‌ها؛ بازار کار هیچ!

مجید سلیمانی عضو هیأت علمی دانشگاه تهران می‌گوید: «در حال حاضر تقریباً در تمامی نقاط ایران دانشگاه‌های دولتی، غیرانتفاعی، آزاد، فنی حرفه‌ای و پیام نور داریم و پذیرش دانشجو در آنها به شکلی بوده که امروز در برخی رشته‌ها با انبوه فارغ‌التحصیلان روبرو شده‌ایم و این در حالیست که در بازار کار، شغلی برای این افراد وجود ندارد. در عین حال مشاهده می‌کنیم که در پذیرش‌ها اصولاً به رشته‌های جدید و همگام با تحولات فناوری و فرهنگی اجتماعی نوین، توجه نشده است.

پایین آمدن سرانه پزشکان در ایران

این استاد دانشگاه کاهش پذیرش دانشجویان پزشکی را یکی دیگر از دغدغه‌های خود مطرح می‌کند. او معتقد است؛ آموزش پزشکی از آنجا که در اختیار وزارت بهداشت و در تعارض منافع این وزارت خانه است، در سال‌های اخیر با پذیرش کم دانشجو آن هم به بهانه عدم کیفیت روبرو شده که این امر منجر به پایین آمدن سرانه پزشکان در ایران در حد کشورهایی مثل افغانستان شده است.

در مورد آموزش پزشکی نیازمند بازنگری جدی هستیم و باید به نحوی باشد که تعارض منافع وزارت بهداشت از بین برود

سلیمانی گفت: این معضل در حالی گریبان حوزه بهداشت و سلامت کشور را گرفته که افراد بسیاری با معدل‌های بالا در کنکور تجربی شرکت می‌کنند اما به دلیل پذیرش کم، برخی بالاجبار رشته‌های حاشیه‌ای را انتخاب می‌کنند و برخی دیگر نیز کلاً ناامید و از ادامه تحصیل منصرف می‌شوند. بنابراین در مورد آموزش پزشکی نیازمند بازنگری جدی هستیم و باید به نحوی باشد که تعارض منافع وزارت بهداشت از بین برود.

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران تقلبات علمی، سرقت‌های علمی و مدرک فروشی را از دیگر چالش‌های موجود آموزش عالی معرفی می‌کند. او می‌گوید: بنده با اطمینان عنوان می‌کنم که بسیاری از امور پایان نامه‌ها و حتی رساله‌های دکتری در بیشتر دانشگاه‌های ایران و بعضاً حتی دانشگاه‌های دولتی، کار خود دانشجو نیست. پایان نامه‌ها و رساله‌های زیادی تکراری و بی معنی هستند و برخی شرکت‌ها و مؤسسات با دریافت مبالغی این کارها را انجام می‌دهند.

استثمار آموزشی دانشجویان / یک هیأت علمی با چند تخصص؟!

این استاد دانشگاه در صحبت‌های خود از پدیده‌ای به نام «استثمار آموزشی دانشجویان» در دانشگاه‌ها انتقاد می‌کند و می‌گوید: در حال حاضر انواع و اقسام موضوعات در رزومه بسیاری از اعضای هیأت علمی دیده می‌شود؛ سوال این است که یک نفر مگر در چند حوزه می‌تواند تخصص داشته باشد؟! این به این علت است که برخی هیأت علمی‌ها از توان دانشجویان استفاده می‌کنند و لذا باید یک تغییر اساسی و بنیادین در این وضعیت ایجاد شود.

وی تنها راه چاره را تخصص گرایی هیأت علمی می‌داند؛ به طوری که هر عضو هیأت علمی نهایتاً باید متخصص یک یا ۲ حوزه باشد و برنامه‌های علمی‌اش نیز به صورت مشخص و شفاف در اختیار عموم قرار بگیرد.

بیکاری دانش آموختگان؛ آموزش‌های مهارتی راه نجات

رئیس دانشگاه علمی کاربردی اما مشکل دولت فعلی و آینده را «بیکاری دانش آموختگان» می‌داند و بر این باور است که اگر دولت می‌خواهد در این حوزه موفق عمل کند، باید با یک برنامه‌ریزی درست، آموزش‌های مهارتی را در دستور کار خود قرار دهد.

محمد حسین امید با اشاره به اینکه در برنامه ششم توسعه ۳۰ درصد آموزش‌ها باید مهارتی باشد از آمادگی این دانشگاه برای پوشش ۳۰ درصدی خبر داد و گفت: ما می‌توانیم هر سال بالای ۴۰۰ هزار نفر پذیرش و در دو نیم سال تمام ظرفیت مورد نیاز دولت برای آموزش مهارتی را جذب می‌کنیم. اگر دولت نیاز داشته باشد در چارچوب طرح آمایش آموزش عالی نیز آمادگی داریم ۳۰ درصد مذکور را تا ۵۰ درصد نیز افزایش دهیم.

انتظار داریم دولت آینده برای گرایش به سمت آموزش مهارتی تسهیلات قائل شده و مردم را تشویق کند و در بودجه سال ۱۴۰۱ این موضوع را لحاظ کند

رئیس دانشگاه علمی کاربردی خاطرنشان کرد: انتظار داریم دولت آینده برای گرایش به سمت آموزش مهارتی تسهیلات قائل شده و مردم را تشویق کند و در بودجه سال ۱۴۰۱ این موضوع را لحاظ کند. اصحاب رسانه نیز باید اطلاعات کافی را به مردم ارائه دهند که راه‌حل برون رفت از بیکاری، داشتن مهارت است کسی که مهارت داشته باشد، بیکار نمی‌ماند.»

به جریان «نظریه پردازی‌های واقعی» کمک شود

حسین سلیمی رئیس دانشگاه علامه طباطبایی اما از نظریه پردازی‌های نمایشی در دانشگاه‌ها گله مند است و تاکید دارد که مسئولان آموزش عالی باید به جریان نظریه پردازی‌های واقعی کمک کنند. او می‌گوید: «در کشور ما علم، دانش، مدرک و نظریه این استعداد را دارند که به برخی امتیازات فردی تقلیل یابد؛ یعنی فردی به دلیل جایگاهش و یا قدرتی که به دست می‌آورد، به یکباره نظریه‌پرداز یا پژوهشگر نمونه شود! این همان چیزی است که این جریان را مخدوش می‌کند. اگر جریان واقعی نظریه پردازی و اندیشه پردازی ادامه پیدا کند، می‌تواند تأثیرات بسیار مثبتی در آینده به همراه داشته باشد.»

رانت بازان علمی همچنان می‌تازند!

بی عدالتی‌های علمی و استفاده بعضی افراد از رانت و باند از دیگر موضوعات قابل ملاحظه‌ای است که عباس اسدی عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی به آن انتقاد دارد. او درباره این موضوع چنین شرح می‌دهد: «متاسفانه شاهد بودیم در این دوره برخی‌ها با استفاده از رانت، توانستند از امکانات آموزشی و پژوهشی بهره مند شوند ولی افرادی که فاقد این رانت‌ها بودند، علی رغم اینکه به لحاظ علمی قوی و کارآمد بودند، از کاروان دور افتادند و نتوانستند به حق و حقوق خود برسند.

در این دوره جذب هیأت علمی بیش از آنکه بر اساس شاخص‌های علمی صورت بگیرد، بر اساس شاخص‌های سیاسی و جناحی بود و در واقع به گروه خاصی بیشتر بها داده می‌شد

او در ادامه به جذب مساله دار هیأت علمی اشاره می‌کند و می‌گوید: در این دوره تلاشی صورت نگرفت که جذب‌ها به صورت مطلوب صورت بگیرد و اما اگرهای زیادی در جذب هیأت علمی در برخی دانشگاه‌ها وجود داشت؛ به طوری که جذب هیأت علمی بیش از آنکه بر اساس شاخص‌های علمی صورت بگیرد، بر اساس شاخص‌های سیاسی و جناحی بود و در واقع به گروه خاصی بیشتر بها داده می‌شد. و قطعاً اثرات منفی این گونه جذب که بدون توجه به بعد علمی انجام شد در چند سال آینده خود را نشان خواهد داد.

طرح‌های کلان پژوهشی فعال شود

محمد مهدی نژاد معاون اسبق پژوهشی وزارت علوم و استاد دانشگاه صنعتی مالک اشتر نیز به اقدامات پیشنهادی اساسی و مهم در راستای جهش ارتباط دانشگاه با جامعه و صنعت اشاره کرد و به مهر گفت: «تمرکز بر روی توافق نامه‌های منعقده با دستگاه‌های اجرایی به خصوص با بخش دفاعی، طراحی و پیاده سازی نظام ملی نوآوری، شناسایی و رفع کمبودهای قانونی، آئین نامه‌ای و مقررات، استفاده از مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی و قانون مجلس برای جایگزینی کار به جای مقاله، تاکید و جدیت در تقویت کارورزی و مهارت افزایی در تمامی رشته‌های دانشگاهی و فعال سازی طرح‌های کلان پژوهشی از جمله اقدامات فوریِ پیشنهادی است که وزارت علوم دولت آینده می‌تواند به آن توجه کند.»

با این حال اما حفظ شتاب علمی کشور و توجه به حوزه علم، تکنولوژی و پژوهش از دیگر موضوعاتی است که رئیس دانشگاه فردوسی مشهد از دولت آینده انتظار دارد. او همچنین می‌گوید: «دولت آینده باید برنامه‌هایی داشته باشد تا انگیزه لازم در دانشجویان ایجاد شود و دانشجویان احساس کنند دولت آنها دولتی عالم پرور است.»

چرا باید اساتید جوان دانشگاه مستأجر باشند

نیاز دانشگاه‌ها به افزایش تعداد خوابگاه‌های متأهلی و مشکلات رفاهی اساتید جوان دغدغه‌هایی است که معاون فرهنگی و اجتماعی دانشگاه علم و صنعت به آن اشاره دارد. او در این رابطه می‌گوید: «اساتید ما با مشکلات رفاهی مواجه هستند. چرا باید اساتید جوان مستأجر باشند و یا بسیاری از اساتید یک خودرو درخور شأن نداشته باشند؟

ظرفیت ناچیز خوابگاه‌های متأهلی در دانشگاه‌ها

معاون فرهنگی و اجتماعی دانشگاه علم و صنعت اشاره‌ای هم به مشکلات خوابگاه‌های دانشجویی می‌کند و می‌گوید: دانشگاه‌های ما نیاز به خوابگاه‌های متأهلی دارند چرا که دانشگاه‌های کشور یا خوابگاه متأهلی ندارند و یا آنچه که دارند ظرفیتی ناچیز دارد. همچنین، بسیاری از دانشجویان جوان ما تمایل به ازدواج دارند و اگر خوابگاه‌های متأهلی برای آنها فراهم باشد، در امکان ازدواج آنها تسهیل خواهد شد.»

چرا برای تصمیمات مهم به نظرات دانشگاهیان توجه نمی‌شود؟

رئیس دانشگاه تهران نیز از بی توجهی به نهاد دانشگاه در تصمیمات مهم و قانونگذاری انتقاد دارد و معتقد است قوانین و فرآیندها به این دلیل دچار مشکل می‌شود که متأسفانه در تصمیم‌گیری‌ها از نظرات تخصصی نهاد دانشگاه استفاده نمی‌شود.

نیلی در این باره به مهر می‌گوید: «اصل بحث و خواسته ما این است که تصمیمات در کشور کارشناسی شده باشد و از ظرفیت دانشگاه‌ها به عنوان مهد علم و دانش برای رفع چالش‌ها بهره گرفته شود. دانشگاه‌ها فقط برای فارغ‌التحصیلی دانشجویان پدید نیامده‌اند، بلکه هدف غایی این است که علم و دانششان در خدمت کشور قرار بگیرد. امیدواریم ساز و کاری در کشور طراحی شود که هیچ تصمیمی بدون بررسی و با مشورت کارشناسان اتخاذ نشود.»

بنگاه‌های اقتصادی-اجتماعی در برنامه‌ریزی برای توسعه و جذب منابع انسانی حرفه‌ای ناتوان شده‌اند و متأسفانه هماهنگی میان بخش‌های بیرونی و نهادهای حمایت‌کننده آموزش‌های عالی مهارتی وجود ندارد

دانشگاهیان فنی و حرفه‌ای اما دغدغه شأن غلبه مدرک‌گرایی دانشگاه‌ها، توجه به آموزش‌های عالی مهارتی و عقب‌ماندگی آموزش‌های عالی فنی و حرفه‌ای از رشد پرشتاب فناوری‌های نو است. آنها معتقدند بنگاه‌های اقتصادی-اجتماعی در برنامه‌ریزی برای توسعه و جذب منابع انسانی حرفه‌ای ناتوان شده‌اند و متأسفانه هماهنگی میان بخش‌های بیرونی و نهادهای حمایت‌کننده آموزش‌های عالی مهارتی وجود ندارد.

آنها از دولت آینده این درخواست را دارند که نظام هدایت تحصیلی دانش‌آموزان برای هدایت آنها از همان سال‌های آغاز تحصیل در رشته‌های فنی و حرفه‌ای و توسعه هنرستان‌ها مورد بازبینی قرار گیرد؛ آنها معتقد هستند کارگاه‌ها و آزمایشگاه‌های دانشگاه فنی و حرفه‌ای نیاز تجهیز و به دنبال آن تأمین منابع مالی دارد.

فنی و حرفه‌ای‌ها این پیشنهاد را هم داده‌اند که لایحه جامع حمایت از فارغ‌التحصیلان مقطع کاردانی (تکنیسین) دانشگاه‌های مهارتی (فنی و حرفه‌ای، علمی کاربردی و…) با مواردی نظیر (اعطای معافیت‌های سربازی، وام‌های خوداشتغالی، تسهیلات کارآفرینی و…) در دستور کار دولت بعد قرار بگیرد.