شعار سال: از آنجا که مقوله زمین بعد از اجرای اصلاحات ارضی و انقلاب اسلامی دچار تغییر و تحول شده و از نظر حقوقی تقسیماتی در آن صورت گرفته لازم می‌دانیم به تفکیک و تعریف اراضی بپردازیم. در واقع اصلاح اراضی و ایجاد نظام‌های بهره برداری مطلوب نیاز مبرم به تعریف وتفکیک اراضی دارد. بطور کلی مطابق اسناد و مدارک موجود اراضی را به انواع زیر می‌توان تقسیم نمود:

اراضی موات
در کتب مرتبط با امور زمین از ارضی موات دو نوع تعریف به چشم می‌خورد:
۱- تعریف اراضی موات بر اساس قانون اصلاحات ارضی: اراضی موات زمین‌های بایری است که ملک اشخاص نمی‌باشد.
۲- تعریف ارضی موات بر اساس قوانین و مقررات واگذاری و احیاء اراضی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی: اراضی موات زمین‌هایی است که سابقه احیاء و بهره برداری ندارد و به صورت طبیعی باقی مانده است.

اراضی بایر قانون اصلاحات ارضی:
اراضی بایر اراضی است که در آن عملیات زراعی انجام نگرفته باشد و این اراضی قانوناً و عرفاً ملک اشخاص می‌باشد.

جنگل و بیشه طبیعی:
به مجتمعی اطلاق می‌شود متشکل از عرصه و هوایی و مرکب از موجودات زنده از منشاء نباتی (درختچه، بوته، نهال، علف، خزه) و حیوانی صرف نظر از درجه تکاملی آن که دست بشر در ایجاد و پرورش آن دخیل نبوده است.

مرتع:
زمینی است اعم از کوه و دامنه یا زمین مسطح که در فصل چرا دارای پوششی از نباتات علوفه‌ای خودرو بوده و با توجه به سابقه چرا عرفاً مرتع شناخته شود. اراضی که آیش زراعتند ولو آنکه دارای پوشش نباتات علوفه‌ای خودرو باشند مشمول تعریف مرتع نیستند. اگر مرتع دارای درختان جنگلی خودرو باشد مرتع مشجر نامیده می‌شود.

اراضی دایر:
اراضی دایر زمین‌های احیاء شده‌ای است که مستمراً مورد بهره برداری است.

اراضی آیش:
زمین‌های دایری است که به صورت متناوب طبق عرف محل برای دوره معین بدون کشت بماند.

اراضی و املاک خالصه:
دهات و اراضی یا املاکی که در طی تاریخ به اسم سلاطین و خوانین و دولت‌ها معروف و مرسوم بـوده و در دوران معاصر تحت عنوان خالصه به این نام باقی مانده و یا به ثبت رسیده خالصه نام دارد. یکـی از ویژگیهـای اراضـی خالصه این است که با ظهور و انقراض سلسله‌ها به نسبت متنـابهی افـزایش یـا کـاهش یافته است.

املاک سلطنتی:
به دهات و اراضی متعلق به خاندان پهلوی را املاک سلطنتی می‌گفتند، ازدیاد و تثبیت املاک سـلطنتی در عهـد رضا خان به حد اعلای خود رسید. رضا خان با خلع ید از برخی مالکان تعداد آبادی‌های تحت اختیار خود را به حدود ۲۱۰۰ ده در سال ۱۲۹۹ رسانید و بدین سان خودش را به صورت یکی از بزرگترین مالکان کشور درآورد. شاه سابق در سال ۱۳۲۰ تحت تاثیر جو حاکم بر کشور با تقسیم اراضـی و دهـات پـدرش میـان ۴۲ هـزار نفـر تغییراتی در ساختار روستایی منطقه ایجاد کرد.

اراضی یا املاک موقوفه:
اراضی موقوفه اراضی است که به طور دائم از طریق قوانین تشیع به امور خیریه یا نهادهـای مـذهبی تعلـق مـی گیرد. این املاک به دو دسته قابل تقسیم است:
وقف عام: که برای منفعت عام وقف می‌گردد مانند وقف خیریه.
وقف خاص: که برای مقاصد خصوصی وقف می‌گردد مانند حـق اسـت فاده از زمـین وقفـی توسـط یکـی از فرزندان خانواده

اراضی مستحدثه:
اراضی است که در نتیجه خشک افتادن آب دریاها، دریاچه‌ها و تغییر بستر رودخانه‌ها یا خشـک شـدن تـالاب ایجاد شده باشد.

اراضی ساحلی:
اراضی ساحلی زمین‌هایی هستند که در مجاورت حریم دریا و دریاچه و یا اراضی مستحدثه قرار دارد

اراضی عمده مالکی یا اراضی مالکین بزرگ:
املاکی که قبل از اجرای اصلاحات ارضی بین یک یا چند ده به صورت متغیر بـوده و در اختیـار مالکـان عمـده قرار داشت موسوم به عمده مالکی یا اراضی مالکین بزرگ می‌باشد. تا قبل از اجـرای اصـلاحات ارضـی امـلاک متعلق به مالکان بزرگ ۵۶ درصد کل اراضی کشور را تشکیل می‌داد. بزرگ مالکان از چهار گـروه تشـکیل مـی شدند:
۱- وابستگان به خانواده سلطنتی و امرای لشکری و کشوری
۲- خوانین و قبایل مهم کشور
۳- بزرگان و علمای مذهبی
۴- تجار و بازرگانان که به سرمایه گذاری در زمین پرداخته بودند
اسناد و مدارک تاریخی نشان می‌دهد که بزرگ مالکی در ابتدا ناچیز بوده و به مرور زمان گسترش یافته است.

اراضی یا املاک قبیله‌ای:
این شکل از اراضی در میان عشایر دیده می‌شود از لحاظ اداری این اراضی متعلق به رئیس طایفه و ایل می‌باشـد امـا اعضای قبیله حق استفاده از اراضی را دارا می‌باشند اینگونه اراضی در برخی از نقاط ایران به چشم می‌خورد.

املاک مسلوب المنفعه:
املاک مالکین و اشخاصی که در اجرای قانون اصلاحات ارضی مصوب ۱۹/۱۰/۱۳۴۰ به دلیل بی آبی مفـرط و سـایر دلایل خشک و بی حاصل تشخیص داده شد و مشمول تقسیم نگردید موسوم به املاک مسلوب المنفعـه مـی باشـد. این املاک قبل از اجرای اصلاحات ارضی دایر بوده، ولی با اجرای قانون مزبور به استناد ماده ۴۰ آئین نامـه اصـلاحات ارضی مصوب ۱۳۴۳/۰۵/۰۳ به همراه (توام) با اراضی بایر قانون اصلاحات ارضی در اختیـار مالکـان آن قـرار گرفـت کـه ظرف پنج سال برای آبادانی آن اقدام کنند و از سازمان‌های ذیربط گواهی عمران دریافت دارنـد. در غیـر ایـن صـورت ملک از ید آن‌ها خارج و در اختیار دولت قرار می‌گرفت آخرین مهلت برای عمران پایان شهریور ۱۳۵۴ بوده است.

اراضی بایر مجمع تشخیص مصلحت نظام اسلامی مصوب ۲۵/ ۵ /۱۳۶۷: اراضی است که قبلا سابقه احیاء و بهره برداری داشته و مالک بدون عذر موجه پنج سـال متـوالی آن را بـلا کشـت و متروکه باقی گذاشته باشد. چنانچه مالکین اینگونه اراضی در یک فرصت یکسـاله بـه کشـت اراضـی یـا عقـد اجـاره، مزارعه یا فروش با سایر اشخاص اقدام ننمایند مدیریت‌های امور اراضی برابر مقررات در اختیار واجدین شرایط قرار می‌دهند.

اراضی مصادره‌ای:
اراضی مصادره ای، اراضی امرای لشکری و کشوری و اراضی وابستگان به رژیم سـابق مـی باشـد کـه بعـد از انقـلاب اسلامی توسط دادگاه‌های انقلاب قانوناً مصادره گردید. بعد از انقلاب میزان ۴۲۸۵۹ هکتار توسط هیئت‌های هفت نفره واگذاری زمین به افراد بی زمین واگذار گردید. مابقی این اراضی با مساحت بیش از ۱۰۰ هزار هکتار در حـال حاضـر در اختیار بنیاد مستضعفان قرار دارد.

اراضی بند ج:
کلیه اراضی مالکین بزرگ بود که بعد از انقلاب اسلامی ایران به استناد لایحه قانونی اصلاح لایحه قانونی واگـذاری و احیاء اراضی در حکومت جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۱/۱۲/۵۸ و ۲۶/ ۱ /۵۹ قرار بـود بـر اسـاس عـرف محـل بـه کشاورزان بی زمین و کم زمین واگذار گردد. در این واگذاری‌ها مقرر گردید ۲ تا ۳ برابر عرف محـل در اختیـار مالـک باقی بماند و بقیه به عنوان اراضی مازاد به کشاورزان فاقد زمین واگذار گـردد. ضـمناً در لایحـه قـانونی فـوق اراضـی مصادره‌ای بند "ب" و "اراضی موات و مراتع" به عنوان اراضی بند "الف" مصوبه قانونی فوق منظور گردیده اند.

اراضی کشت موقت:
اراضی بایر و دایر مالکین که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال ۱۳۵۹ در مناطق غیر کردنشـین و تـا پایـان سال ۱۳۶۳ در مناطق کردنشین در اختیار غیر مالکین قرار گرفت و آنان تا سال ۱۳۶۵ به صورت موقت روی اراضـی کشت و کار می‌کردند و سپس بر اساس مصوبه ۱۳۶۵/۸/۸ مجلس شورای اسـلامی از طریـق هیئتهـای هفـت نفـره واگذاری و احیاء اراضی به آنان به صورت بیع شرط واگذار گردید موسوم به اراضی کشت موقت اسـت. مسـاحت ایـن اراضی که اکثراً دایر بود بالغ بر ۸۵۰ هزار هکتار در سراسر کشور می‌باشد.

 

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت گروه وکلای داداندیش، تاریخ انتشار: آبان ۱۴۰۰، کد خبر:۱۸۴۷۱۳، www.dadfarandadandhsh.com