شعار سال: یکی از میراثهای فرهنگ ایرانی و سنتِ اسلامی؛ باورهای مشترکِ دینیِ ماوراء اندیش است. تداوم شتاب حیرت افزا و نوآورانهی دانش دیجیتال در ۲۰۲۲؛ درحال گشودن افقهای نوینی از تغییر و تحول در پیش روی نسل جدید میباشد؛ مهمترین پیامد این چشم انداز، مخاطرهی تزلزل در باورهای دینیِ ماوراء اندیش است.
جهان بینی دینی که مبتنی بر عقل فطری است، حداقل سه کار ویژه دارد:
نقشهی راه فعالیتهای زندگی روزمره را ترسیم میکند؛
جایگاه آدمیزاده را در جهانِ هستی و جامعهی بشری نشان میدهد.
به شیوهی تعامل انسان با پدیدهها و مسائل اجتماعی معنا و مفهوم میبخشد.
ایدئولوژی (اندیشه شناسی) یکی از بحث انگیزترین مفاهیم است. این اصطلاح را که دوستوت تراسی (فیلسوف فرانسوی) در ۱۷۹۶ وضع کرد «دستگاهی منطقی- عقلانی دارد که به آن ظاهری علمی و [ دینی]میدهد؛ اما نه علم است، نه دین» او این اصطلاح را برای اشاره به علم اندیشهها بکار میبَرَد که در نظر دارد خاستگاههای تفکر و اندیشههای آگاهانه را واکاوی کند.
دیری است که دنیای فکری معاصر نابسامان شده و جهان مجازی؛ وظیفهی شکل دهی به ادراکِ نسل وب از حقیقت را بر عهده گرفته است. یکی از راههای حفاظت این نسل از قربانی کردن خصال خویشتن؛ ایجاد آگاهی نسبت به تمایز معنایی و مفهومی جهان بینی دینی و ایدئولوژی است.
مفروض است که اکنون معنا و مفهوم جهان بینی دینی؛ در هزار توی راز آمیزِ مجتمعِ شبانه روزی فضای مجازی؛ تبدیل به دهان بینی ایدئولوژیک! شده؛ حداقل به دو دلیل:
۱. القائات بی وقفهی سوداگران بازار اندیشه؛
۲. زرق و برق خیره کنندهی هالیسود (هالیوود؛ سیلیوود)
طنز تلخ قضیه اینجاست که ایدئولوژیِ تکنیکِ منافع محور که از لحاظ عقل فطری و احساسات؛ به شدت فقیر و بی چیز، و از حیث سازمانی، بی روح و مصنوعی! است، در حال از میدان بدر کردن جهان بینی دینی در اندیشهی نسل جدید است؛ بدتر از همه اینکه انگار متولیان امور فرهنگی بر روی دهانهی آتشفشا
ن؛ به خواب زمستانی فرو رفته اند.
فرضیه:
الف: به دلیل تأثیر اثیریِ تکانههای الکترونیک بر معنا و مفهوم جهان بینی دینی؛ ارائهی تفسیری از آن با خوانشی جدیدتر؛ نسل نوظهور را بیش از پیش متوجهی صلاحیتهای روزآمد آن خواهد کرد.
ب: تمرکز بر تمایز معنایی و مفهومی دو چارچوب جریان ساز (جهان بینی دینی و ایدئولوژی) میتواند:
باطل السحر تفکری که بر زندگی در عیش و مردن در خوشی تأکید دارد، باشد.
اهدافِ نگرشِ مُعرِّفِ غرب به مثابه جایی سرشار از جاذبهی آوای سحر انگیز پریان! را آشکار سازد.
ج: ناخرسندی عمده از فراگردِ گذارِ جهان بینی دینی به ایدئولوژی؛ از بین رفتن هالهی قدسی! است که سایهی آن بر هر گونه فعالیت خُرد و کلانِ (سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی) گسترده است.
یکی از نظریههای جامعه شناختی نوین، گونه شناسی دیوید اپتر است، که با واکاوی دو شکل از نظامهای سیاسی (لیبرال – دنیوی، جمعی - مقدس) ابزار مناسبی برای تبیینِ چرایی و چگونگیِ رابطهی فرد و جامعه در اختیار قرار میدهد.
وجه مشخصهی زندگی روزمره در نظام لیبرال- دنیوی؛ روابط صوری و قراردادی است که مُهر خود را بر بسیاری از تحلیلهای اجتماعی زده است. به قول ریمون آرون «راست است که عصر حاضر برای آسیاییها و افریقاییها از دورههای ملعون است.»
دموکراسی غربی که امروز در حال تبدیل شدن به مشیت الهی! میباشد؛ ساختهی ایدئولوژیای است که به صلاحیتِ شخصیِ متولیانِ امور سیاسی و اجتماعی چندان اهمیتی نمیدهد. محصول این تفکر نه تنها مسألهی آزادی و استبداد را حل نکرده؛ بلکه تبدیل به دروغ بزرگی شده که تجّار اندیشه برای تأمین سودِ نظام لیبرال- دنیوی؛ بر طبل آن میکوبند:
«جامعهای از این سنخ، گرایش به آن دارد که تفاوتهای طبیعی و ذاتی موجود میان فعالیتهای موسوم به نجیبانه/ غیرنجیبانه را از میان بردارد، زیرا همگی در ازای مزد کار میکنند، مزد وجه مشترک همهی حرفه هاست، مزد میگیرند تا خدمت کنند و احساس خواری نمیکنند....».
بنا بر تصور متعارف، پیشرفت تکنولوژی ما را به سوی آرمانشهر هدایت میکند؛ اما ظاهرا سر از ویرانشهر در آورده ایم. در فضای مجازی آمریکا مهد پیشرفت و دموکراسی معرفی میشود. اما آنچه که موجب بزرگترین ابهام ذهنی در کاربرد دروغ بزرگی به نام دموکراسی شده؛ به قول آرون «میل به ایجاد توهم در عوام است؛» چنان که هیوود نگاشته دموکراسی «به چگونگی گرفتن تصمیم مربوط است» و «چون انسان را به صورت گلهای میخواهد؛ از زبان نیچه، صورتی از تباهی انسان است»
توضیحِ فکری پیچیده و پر پیامد (واگذاری اختیار تعیین سرنوشت مردم به سوداگران بازار اندیشه بدون توجه به صلاحیتهای اخلاقی و فکری) گزافهای است ایدئولوژیک، که صرفا با معنا و مفهوم دموکراسی امکان یافته است.
انگار ویژگی این دوره است که هنجارها و حقایق مطلق و سرمدی؛ که به دلیل خصلت اسطورهای به بیان مانهایم با «نا آگاهی خوشدلانه» پذیرفته میشدند؛ در معرض تردید قرار گیرند.
جهان بینی دینی با حرمت بخشیدن به حرکت عظیم مردمی و فراهم نمودن سوخت موتور انقلاب؛ زمینهی تغییر تاریخ سیاسی و اجتمای را در ایران معاصر فراهم کرد؛ این عنصر مهم و جریان ساز به بهانهی سازگاری با روح زمانه در دو مقطع به سمت جابجایی با واژهی به زعم بعضی لوکس و فخر آورِ ایدئولوژی کشیده شد:
از همان سپیده دم پیروزی انقلاب اسلامی عدهای به بهانهی فضای باز سیاسی و آزادی قلم و با توسل به نوعی شارلاتانیسم سیاسی سعی داشتند جهان بینی دینی را به سطح ایدئولوژی تقلیل دهند؛
اکنون نیز اذناب آنها در فضای مجازی همین خیال را دارند؛ و به دنبال تکرار همان اشتباه هستند.
در جهان بینی دینی حاکمیت از آنِ ذات اقدس الهی است، و حقوق دموکراتیک احترام دارند.... اعمال و فعالیت و روابط انسانی در این نگرش بر ترکیبی از عقیده و انگیزه و ارزش استوارند، و برخی ارزشهایِ مدرنِ غربی (انتخابات و رأی گیری) به رسمیت شناخته شده اند.
از رهگذر قداست زدایی امر دیجیتال؛ جهان بینی دینی در معرض از هم گسیختگی قرارمی گیرد؛ تا ایدئولوژی بتواند در تعیین سبک زندگی نسل نوظهور نقشی به سزا ایفا کند.
چرایی ناخرسندیهای حاصل از ماهیت زندگی دیجیتال و نسل کشی پنهان و بی سرو صدای آن! و احساس دلهره از زوال وحشت انگیز میراث معنوی؛ به این دلیل است که بخشی از نسل نوظهور قربانی انتظارات پر زرق و برقی شده که مدرسهی شبانه روزی فضای مجازی در او ایجاد کرده است.
سرنوشت معنای خود را از جهان بینی دینی میگیرد؛ تعارض میان بساط کهنۀ قدما و طرح نو متأخرین (جدالِ عِلمِ دین و عالِمِ عِلم) امر جدیدی نیست و «هرکس خدایش را یا اهریمنش را خود به تنهایی برمی گزیند؛»، اما وقایع روزمره حاکی از قدرت یابی فوقِ تصورِ فضای مجازی در تعیین جهت عقربهی افکار نسل جدید است.
به راستی که هیچ وضعی برای یک ملت؛ اسفناکتر از آن نیست که شخصا قادر به دفاع از مبانی فکری و شالوده ساز جهان بینی خودش نباشد. به نظر میرسد در رسیدن به چنین وضعی؛ سهم نوجوانان و جوانان و میزان توجه یاکم توجهی به علاقه مندی های آنها؛ فراتر از دستورالعملها! و مهمتر از آن است که تاکنون تصور میشد.
نتیجه گیری:
همواره دعوا بر سر ماهیت حقیقت وجود داشته است؛ بیش از هشتاد سال از پدیداری ایدهی تشکیل حکومت اسلامی در دهۀ ۱۳۲۰ و جرقههای اولیهی درگیری مذهب در سیاست و پیدایی الهیات نوین حکومت میگذرد. در همین راستا با:
تألیف کتاب کشف اسرار توسط حضرت امام (ره) در ۱۳۲۳.
صورتبندی مفاهیمِ حکومت خدا، قانون اسلام، تضاد اسلام و غرب.
بسط تئوریک این صورت بندی با تألیف کتاب ولایت فقیه ۱۳۵۰.
استقرار نظام جمهوری اسلامی بر اساس نظریهی ولایت فقیه.
جلوهای پرشکوه از نقش جهان بینی دینی در عمل کردن هماهنگ؛ به نمایش گذاشته شد. در هنگامهی آزمون بسیار سختِ غیرت دینی در هشت سال دفاع مقدس یک بار دیگر؛ صلاحیتهای تحسین برانگیز جهان بینی دینی؛ توجه همهی آزاداندیشان جهان را به سوی خود جلب کرد.
علی رغم این بستر تاریخی خاصّ و زمینهی اجتماعی قیاس ناپذیر؛ و انتظاراتی که در بین اهل نظر ایجاد شده بود؛ به نظر میرسد جهان بینی دینی به دلایلی از جمله قدرت فضای مجازی در حال به حاشیه رفتن است؛ و بیم تبدیل به ایدئولوژی میرود.
در این صورت حالت ملال انگیزِحاصل از ایدئولوژی شدن امور؛ مقدمهای خواهد شد تا ترفندهای حسابگرانه و کاسبکارانه به قلمرو عقاید نیز کشانده شوند و وضعی به وجود آید که در آن حتی آوایِ علم که با احترامی نزدیک به تقدّس شنیده میشد تأثیری ویرانگر بر سامان فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی داشته باشد.
شایستهی یاد آوری است که واژهی ابداعی دو تراسی؛ ترکیبی از دو لفظ یونانی ایده (اندیشه) لوگوس (دانایی و با خبری) و فاقد بار ارزشی میباشد؛ و تبلورِ نظریِ شکلی از آگاهی کاذب است و حتی در اوایل قرن نوزده لفظی تحقیر آمیز بود.
واژگانی پر ابهام مانند ایدئولو ژی و دموکراسی همواره اندیشهی صاحب نظران بی طرف را به خود مشغول ساخته اند؛ اما در مورد معنا و مفهوم آنها تا حدود زیادی اجماع وجود دارد و برای رعایت انصاف باید گفت بخشی تبیین ناپذیر از صلاحیتهای هر دو واژه باقی میماند.
به جای سخن آخر:
توانایی جذب و به حرکت درآوردن بخشی از نوجوانان و جوانان ازرهگذر ایدئولوژی؛ ظاهرا جایگاه برتری را در حوزهی مطالعات نوین اجتماعی برای آن فراهم کرده است.
جوهر سیاسی انقلاب گسترش شتابان آگاهی و تحرک سریع گروههای تازه به صحنهی سیاست است....؛ جهان بینی دینی حاوی راهکارِ باز دارنده/ شوق آفرین است؛ برخی از صفحات تاریخ معاصر یادآور این رویکردهاست؛ از فتوای تحریم تنباکو گرفته تا نظرات امام خمینی (ره) ....
اهمیت اشارهی فوق این است که «فقر! که گاهی باعث شورش میشود؛ نمیتواند واژگونی عظیم اجتماعی پدید آورد. این واژگونی همیشه از عدم تعادلِ طبقات [ اختلاف شدید دهکهای بالا و پایین]پدید میآید.»
در صورت دریافت آگاهی درست؛ نسل وب که خود هوشیارانه به برخی از اهداف فضای مجازی واقف شده؛ بی تردید و بنا بر دادههای جامعه شناسی سیاسی؛ این حقیقت را درمی یابد که بالندگی در گرو احترام به آموزههای دینی؛ و سوای از عملکرد درست یا غلط این یا آن دولت خواهد بود.
جانباز دکتر سید مهدی حسینی
شعار سال، با اندکی تلخیص واضافات برگرفته از پایگاه خبری تحلیلی فرهنگ ایثار و شهادت، تاریخ انتشار:۷ اردیبهشت ۱۴۰۱، کد خبر: ۸۹۸۰۰، www.fashnews.ir