دومین سند همکاری ۲۰ساله ایران با یک کشور خارجی در یکسال اخیر، اگرچه باز هم بدون ذکر جزییات به امضا رسید، اما هیاهو‌هایی از جنس سند همکاری با همسایه شمالی به راه نینداخت. اگرچه به طنز برخی این اسناد همکاری را «قرارداد‌های سریالی» هم نامیده‌اند، اما شاید علت این که قرارداد ۲۰ساله با ونزوئلا واکنشی از جنس قرارداد با روسیه برنیانگیخت را باید در فقدان سابقه تاریخی منفی در رابطه دو کشور پی گرفت. سابقه‌ای که در آن نه از استیلا و تجاوز خبری است و روابط مشکوک و غیرشفاف سیاسی. قدرت همسان و رابطه برابر دو کشور ایران و ونزوئلا باعث شده تا این سند ۲۰ساله کمتر حساسیت برانگیز و کمی امیدوارانه‌تر به نظر برسد.

اگرچه پروپاگاندای رسانه‌های حامی دولت به شدت نسبت به فواید این قرارداد بزرگنمایی می‌کنند و تمایل دارند که روابطه با این کشور آمریکای جنوبی را با دولت‌های همسو و مطلوب خود یعنی احمدی نژاد و رئیسی مصادره کنند، اما واقعیت ماجرا این است که مشابه چنین سند همکاری‌ای در سال آخر دولت اصلاحات هم به امضا رسیده بود. احتمالا فصل برداشت محصولش به دولت محمود احمدی نژاد رسید و او هم با چاشنی‌های مخصوص خودش بهره‌اش را برد. هوگو چاوز، رییس جمهور ونزوئلا کشوری دور در آمریکای لاتین، برای اولین بار در سال ۲۰۰۱ به ایران آمد. محمد خاتمی، رییس جمهور وقت ایران، نیز در دوره ریاست جمهوری خود سه بار به ونزوئلا سفر کرد. سال ۸۴ به دنبال بازدید کارشناسان ومتخصصان زمین‌شناسی ومعدنی ایران وونزوئلا از سازمان‌های زمین‌شناسی یکدیگر ودر پی سفر سید محمد خاتمی ریاست جمهوری وقت به ونزوئلا، تفاهم نامه‌های همکاری فنی وعلمی در زمینه علوم زمین ومعدن بین دو کشور به ارزش دلاری حدود یک میلیارد دلار به امضا رسید تا جایی که جهانگیری وزیر وقت صنایع ومعادن گفته بود: در این سفر دست کم ۲۰ سند همکاری بین بخش‌های دولتی وخصوصی دو کشور امضاء ومبادله خواهد شد.

رابطه ایران و ونزوئلا اگرچه پیشینه‌ای طولانی‌تر دارد، اما در دوران احمدی نژاد بود که بدل به سوژه‌ای رسانه‌ای و جالب توجه شد. علاقه کاریکاتورگونه رئیس اسبق دولت به چاوز و ماجراهایش، کشوری در آن سوی اقیانوس آرام را وارد صدر اخبار ایران کرده بود. با وجود روابط سیاسی و دیپلماتیک بسیار صمیمانه با ونزوئلا، روابط اقتصادی ایران و این کشور نسبت به سال‌های اول دولت نهم تنها ۳۱ درصد رشد داشته است. با همه این تلاش‌ها، طبق گزارش صندوق بین‌المللی پول، تجارت دو جانبه بین ایران و ونزوئلا با وجود روابط دیپلماتیک و سیاسی صمیمانه، همچون دیگر کشور‌های آمریکای لاتین توسعه نیافته است. در شرایطی که تجارت ایران با برزیل و آرژانتین از سال ۲۰۰۷ به ترتیب ۸۸ و ۹۶ درصد افزایش داشته، تجارت با ونزوئلا رشد چندانی را تجربه نکرده است. به دنبال افزایش تجارت با برزیل و آرژانتین، ونزوئلا در دهه گذشته پنجمین شریک تجاری بزرگ ایران در منطقه آمریکای لاتین به شمار می‌رفت.

نفت و سند ۲۰ساله

حالا این سند همکاری درحالی بین دو کشور امضا و اعلام شده که از حوزه انرژی، نیروگاه‌های حرارتی و صادرات خدمات فنی و مهندسی تا همکاری در حوزه‌های دفاعی و کشاورزی را در بر می‌گیرد، اما به نظر می‌رسد ستون و محور اصلی آن حوزه نفت خواهد بود. هردو کشوری نفت خیزاند که از سوی آمریکا تحریم شده‌اند، اما نفت می‌تواند به فصل مشترک همکاری‌های آن‌ها بدل شود. سال گذشته خبرگزاری رویترز در گزارش مفصل و ویژه‌ای که منتشر کرده بود به‌نقل از منابعی آگاه مدعی شده که ایران و ونزوئلا با یکدیگر قراردادی برای سوآپ نفتی به‌امضا رسانده‌اند. طبق این قرارداد ایران به‌ونزوئلا میعانات گازی مورد نیاز برای رقیق‌سازی نفت‌خام سنگین این کشور را صادر می‌کند و در ازای آن نفت‌خام سنگین این کشور را دریافت می‌کند که مورد علاقه بسیاری از پالایشگران آسیایی است. وزارت خزانه داری آمریکا آن زمان به رویترز گفته که این توافق می‌تواند نقض تحریم‌های آمریکا علیه هر دو کشور باشد و خبر از دستور دولت آمریکا برای در نظر گرفتن اقدامات تنبیهی داده بود.

رویترز در ادامه این طور نتیجه گرفته بود که «به‌نظر می‌رسد ایران و ونزوئلا با چنین همکاری‌هایی به‌دنبال مخابره پیامی روشن به کاخ‌سفید درباره تحریم‌ها هستند، پیامی که به‌نظر می‌رسد به‌شکلی واضح توسط طرف آمریکایی دریافت شده و در اظهارات مقامات وزارت خزانه‌داری ایالات‌متحده خود را نشان داده است.»

قضیه ازاین قرار بود که ونزوئلا در سال ۲۰۰۸ و در اوج تحریم بنزین علیه ایران محموله‌های بنزین خود را به ایران فرستاد. برخی این گونه تفسیر کرده بودند که حالا ایران در جواب آن رفتار؛ کاراکاس را تنها نگذاشت تا علاوه بر سوخت و مواد اولیه یک ماه پالایشگاه‌های این کشور، برخی تجهیزات پالایشگاهی ونزوئلا را نیز که توسط صنعتگران ایرانی حوزه نفت تولید شده، به این کشور بدهد.

ونزوئلا کجای سیاست منطقه‌ای رئیسی است؟

خبرگزاری فارس، حامی دولت رئیسی در گزارش مفصلی در تجلیل از این سند همکاری نوشته که «با روی کار آمدن دولت سیزدهم، سیاست خارجه جمهوری اسلامی ایران از تکیه صرف به غرب به تعامل با کشور‌های همسایه، منطقه و سایر کشور‌های همسو گسترش پیدا کرد.» این درحالی است که برخلاف ادعای فارس، رئیسی اولویت نخست سیاست خارجی دولت خود را بهبود وتوسعه رابطه با همسایگان در منطقه اعلام کرده بود. درعمل، اما همسایگان یک به یک به سمت توسعه روابط با اسراییل حرکت کردند و ایران در مقابل دست همکاری به سمت کشوری در آن سوی کره دراز کرده است.

جایگزینی نفتِ ونزوئلا و ایران، با بخشی از نفت روسیه

اما نکات مثبت این همکاری چه می‌تواند باشد. به نظر می‌رسد که بعد از حمله روسیه به اوکراین تنها جایگزین برای جبران نفت روسیه در بازار، ایران و ونزوئلا هستند. سایر کشور‌های عضو اوپک به جز ایران ونزوئلا که تحریم‌اند سقف تولید خود را پر کرده‌اند و امکانی برای افزایش تولید ندارند. از سوی دیگر قیمت نفت هم بالا رفته و به زودی تقاضای پیش خرید نفت زمستان آغاز می‌شود. مهمترین نقطه قوت اقتصادی بین دو کشور را باید در اوپک جست‌وجو کرد. ونزوئلا نیز مانند ایران از نفت گران حمایت می‌کند، زیرا کاهش قیمت نفت مشکلات زیادی را برای کشور‌های تولیدکننده از جمله ونزوئلا که برای تامین بودجه خود به درآمد‌های نفتی وابسته هستند، ایجاد کرده است.

برای همین امریکا با وجود تحریم ونزوئلا، امکانی برای صادرات انرژی و مشتقاتش از ونزوئلا فراهم کرده است. به دنبال تحریم‌های نفتی روسیه، آمریکا چراغ سبز خود را برای ازسرگیری جریان نفت ونزوئلا به اروپا نشان داده است. بعید نیست که خودش هم از این اتفاق نسیب ببرد. ونزوئلا فاصله کمی با امریکا دارد و قیمت بنزین هم در این کشور بالا رفته است. از سویی امریکا در استانه انتخابات کنگره و سنا قرار دارد. کاهش قیمت بنزین یا حداقل کاهش شیب افزایشی آن به نفع حزب دموکرات خواهد بود.