شعار سال: هر روزه افراد بسیاری موطن خود را برای ساختن زندگی بهتر در کشور‌های دیگر ترک می‌کنند. مهاجرت در سال‌های اخیر تبدیل به یکی از کلان‌روند‌های جهانی تبدیل شده و بر اساس آخرین گزارش (۲۰۲۲) سازمان بین المللی مهاجرت/ IOM (که بر اساس داده‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۱۹ تنظیم شده است) ۲۸۱ میلیون نفر در سراسر جهان به عنوان مهاجر شناخته می‌شوند که ۳.۶ درصد از کل جمعیت جهان را دربرمی‌گیرد؛ در حالی که بر اساس آمار‌های جهانی تعداد مهاجران در سطح جهانی ۷۵ میلیون نفر در سال ۱۹۶۰ بوده است.

آمریکا از دهه ۶۰ میلادی همواره مهم‌ترین مبدا برای مهاجران بوده است و تعداد افراد متولدشده در آن زمان در آمریکا از ۱۲ میلیون نفر به ۵۱ میلیون نفر در سال ۲۰۲۲ رسیده است، آلمان نیز دومین مقصد مهاجران را به نام خود ثبت کرده و میزان مهاجران در این کشور از ۸ میلیون و ۹۰۰ هزار نفر در سال ۲۰۰۰ به ۱۶ میلیون نفر در سال ۲۰۲۰ رسیده است و به طور کلی ۲۰ درصد از کل جمعیت این کشور با ۸۳ میلیون نفر را تشکیل می‌دهد.

بر اساس گزارش سازمان بین المللی مهاجرت، میزان مهاجران ایرانی در سال ۲۰۲۲ حدود ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر بوده که نزدیک به ۳.۳ درصد از کل جمعیت کشور را شامل می‌شود. البته داده‌های این گزارش هم از سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ به دست آمده و باید هنگام قضاوت در مورد آن به مرجع آمار دقت کرد؛ زیرا عموما آمار‌های بین‌المللی بر اساس خوداظهاری فرد مهاجر و از روی آمار‌های کشور‌های مبدا تهیه می‌شود.

البته آمار‌های دیگری از مهاجرت در ایران نیز وجود دارد که ارقام بالاتری را بیان می‌دارد. برای نمونه گزارش شورای عالی ایرانیان در سال ۱۳۹۹ میزان ایرانیان خارج از کشور را بیشتر از ۴ میلیون نفر ذکر می‌کند. با وجود این، شاید آنچه این روز‌ها اهمیت بیشتری یافته آمار مهاجرت نخبگان، رتبه‌های برتر کنکور، برگزیدگان المپیادها، کارآفرینان و فعالان شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپی و نیرو‌های ماهر به‌ویژه در بخش‌های بهداشت و درمان باشد که گاه از زبان مسئولان و در بیشتر موارد از زبان مردم شنیده می‌شود و شاید همه آن هم درست نباشد.

سه‌ضلعی مهم در مورد مهاجرت نخبگان

قائم‌مقام بنیاد ملی نخبگان با حضور در خبرگزاری جمهوری اسلامی و شرکت در میزگرد خبری گروه علم و آموزش این رسانه درباره خروج نخبگان از کشور توضیحاتی ارایه کرد و گفت: بنده نه تنها این موضوع را کتمان نمی‌کنم؛ بلکه می‌گویم وجود دارد و باید با کمک هم میزان آن را کاهش دهیم.

ناصر باقری‌مقدم با اشاره به سه دلیل عمده برای خروج نخبگان که می‌توان آن را در قالب سه ضلع مثلث دید، افزود: یک ضلع این مثلث زیرساخت‌های زندگی نخبه در کشور؛ شامل داشتن شغل مناسب و مسکن و ... است. ضلع دوم اثربخشی نخبه است که او می‌خواهد از توانایی خود برای اثربخشی و بهبود وضعیت کشور استفاده کند و آن را با عناوینی مانند مشارکت نخبگان در دایره مدیریت کشور و ایجاد جایگاه برای نخبگان در حل مسائل کشور باید پاسخ داد. ضلع سوم امید به آینده و هویت‌سازی ملی نخبگان است که متاسفانه در هر سه ضلع ضعیف عمل کرده ایم.

حداقل‌های زندگی در شهر‌های بزرگ در حوزه مسکن و شغل برای نخبگان فراهم نیست که در تلاش برای حل این مسئله هستیم، همچنین در بحث ایجاد اثربخشی برای نخبگان تلاش می‌کنیم ایشان را به مدیریت دستگاه‌های اجرایی در سطوح میانی وارد کنیم. در مورد امید به آینده نیز باید بتوانیم به خوبی با کمک رسانه‌ها امید و انگیزه را در آن‌ها تقویت کنیم که با اقدامات بنیاد مطمئن هستیم آینده خوبی در انتظار نخبگان خواهد بود.


قائم مقام بنیاد ملی نخبگان ادامه داد: امروز مهاجرت به امری اجتماعی تبدیل شده و بیشتر از آنچه واقعیت داشته باشد، در اذهان مردم جاری است؛ البته به این معنا نیست که مهاجرت نداریم، اما آمار و ارقام عجیب و سیاه‌نمایی‌ها درست نیست. برای مثال گاهی گفته می‌شود در حوزه پزشکی این تعداد پزشک مهاجرت کردند که خنده‌آور است؛ زیرا در کشور کلا این اندازه پزشک نداریم.

وی ادامه داد: مسئولان و رسانه‌ها باید بدانند که مهاجرت در کشور اتفاق می‌افتد و نیاز به آسیب‌شناسی در این زمینه داریم. البته این مسئله در همه سطوح رخ می‌دهد؛ ولی درباره خروج نخبگان اهمیت بیشتری دارد، چراکه آن‌ها سرمایه‌های انسانی و علمی کشور هستند.

مهاجرت ۳۷ درصدی المپیادی‌ها و ۲۰ درصدی رتبه‌های برتر کنکور

باقری‌مقدم گفت: همچنین آمار ارائه‌شده در سالنامه «آمار مهاجرت ایران» که به همت رصدخانه مهاجرت ایران وابسته به دانشگاه صنعتی شریف گردآوری شده است، نشان می‌دهد در بازه زمانی اردیبهشت سال ۱۳۸۵ تا تیرماه ۱۳۹۹، به میزان ۵۶.۶ درصد از دارندگان مدال در المپیاد‌های دانش‌آموزی و ۷۸.۳ درصد از افراد حائز رتبه‌های یک تا هزار آزمون سراسری در داخل کشور حضور دارند و مهاجرت نکرده اند و ۴.۴ درصد از المپیادی‌ها و ۲.۶ درصد از رتبه‌های برتر کنکور که پیشتر از کشور خارج شده بودند، به کشور بازگشته‌اند. (بر این اساس، ۳۷ درصد المپیادی‌ها و نزدیک به ۲۰ درصد از رتبه‌های برتر کنکور طی این مدت از کشور مهاجرت کرده‌اند.)

 

موضوع خروج نخبگان و توجه به آنان موضوعی فرابخشی است؛ برای نمونه سند راهبردی کشور در امور نخبگان، باید توسط ۴۴ دستگاه که در این سند نقش دارند، از صداوسیما تا دستگاه‌های اجرایی، وزارت‌خانه‌های صنعتی، نهاد‌های آموزشی، پژوهشی و فرهنگی کشور اجرایی شود و بنیاد فقط وظیفه سیاست‌گذاری، تسهیل‌گری، هماهنگی و نظارت بر عملکرد دستگاه‌ها و ارائه گزارش به مراجع ذی‌صلاح را برعهده دارد که امروز وارد مطالبه شده‌ایم یعنی بنیاد از دستگاه‌های مختلف این سوال را دارد که چند نفر از نخبگان جذب دستگاه‌ها در مدیریت‌های میانی شده اند؟

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در مورد اهمیت نگهداشت نخبگان نیز گفت: برخی از نخبگان از سال ۱۳۹۵ به بعد به همت معاونت علمی به کشور برگشتند؛ ولی اگر این افراد نتوانند در حوزه فناوری‌های جدید و تخصص خود اثربخش باشند، بازگشت آن‌ها پایدار نخواهد بود. بنیاد ملی نخبگان وظیفه اصلی خود را تامین نیروی انسانی برای اقتصاد دانش بنیان می‌داند؛ زیرا موتور محرکه این اقتصاد نیروی انسانی است و به سرمایه و زمین نیاز ندارد.

مقام معظم رهبری هم فرمودند اقتصاد نفتی که فقط نفت را بفروشد، نمی‌تواند نخبه را جذب کرده و نگه دارد.

عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در مورد برخی ملاحظات امنیتی نخبگان خارج از کشور نیز اظهار داشت: این موضوع در حوزه کار‌های فرهنگی است که متاسفانه بیشتر دست فضاسازی رسانه‌های زرد قرار گرفته. در حالی که طرح‌های خوبی در این زمینه‌ها مطرح شده و در حال اجرا است. برای نمونه نخبگان خارج از کشور می‌توانند طرح پژوهشی انجام دهند که به منزله سربازی آن‌ها قلمداد شود. این طرح با هماهنگی ستادکل نیرو‌های مسلح تعریف شده که در صورت انجام به منزله سربازی محسوب می‌شود و در مدت اجرا هم می‌توانند به راحتی به کشور تردد کنند.

راه‌اندازی رصدخانه ملی نخبگان

سوال این است چقدر این طرح‌ها به گوش نخبگان می‌رسد؟ متاسفانه فضای رسانه از اخبار نادرست و زرد پُر شده و ضریب نفوذ اخبار درست کم است حتی وقتی با مدرک ارائه می‌شود.

قائم مقام بنیاد ملی نخبگان در مورد تلاش برای گردآوری داده‌های درست گفت: قصد داریم با کمک دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های کشور رصدخانه ملی نخبگان را راه اندازی کنیم.

وی افزود: البته مجموعه‌هایی مانند رصدخانه مهاجرت دانشگاه شریف وجود دارد، ولی باید به سطح ملی ارتقا یابد تا آسان‌تر اطلاعات را گرداوری کند. یکی از مشکلات، نبود اطلاعات دقیق از مسائل است. بسیاری اطلاعات لازم برای تحلیل در اختیار ایشان قرار نمی‌گیرد و این حالی است که فراجا یا اداره گذرنامه باید بر اساس کد‌های ملی مجموعه داده واقعی بدهد که چند نفر خارج شدند یا نشدند.

باقری مقدم ادامه داد: رصدخانه شریف مجموعه علمی است و معمولا مجموعه‌های حاکمیتی به مجموعه علمی کمتر پاسخگو هستند. اگر بنیاد نخبگان این ساختار را ایجاد نکند، رصدخانه شریف نمی‌تواند داده‌ها را جمع‎آوری کند.

باقری‌مقدم تاکید کرد: به عنوان مثال در این خصوص که چه تعداد از نخبگان کشور در دستگاه‌های اجرایی مشغول فعالیت هستند؟ چنانچه بنیاد نخبگان نامه‌نگاری کند، مجموعه‌ها پاسخگویی مناسب‌تری خواهند داشت، از این رو ما ضمن استفاده از رصدخانه شریف قصد داریم سطح کار را به سطح ملی برسانیم تا بتوانیم با در اختیار داشتن اطلاعات صحیح نهادها، از داده‌ها به نحو بهتری استفاده کنیم.