شعار سال: شمارش معکوس برای آبگیری و بهره‌برداری نهایی از سد "چم‌شیر" در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر دوگنبدان در استان کهگیلویه و بویراحمد، در حالی آغاز شده است که حرف و حدیث‌ها و دغدغه‌های متعدد و البته متنوعی از سوی متخصصان در باب فرآیند بهره‌برداری از این سد مطرح شده است.

با این اوصاف به‌نظر می‌رسد سد چم‌شیر که روی سازند گچساران بنا نهاده شده است، دقیقاً در همان مسیر پرحاشیه سد گتوند در حال قدم برداشتن است؛ سدی که با وجود هشدار فعالان محیط زیست ساخته و آبگیری شد و نتیجه آن، ازبین رفتن بخشی از زمین‌های کشاورزی منطقه و افزایش شوری آب کارون بود، با این تفاوت که این‌بار و در خصوص بهره‌برداری از سد چم‌شیر علاوه بر فعالان و دلسوزان حوزه محیط زیست، علاقه‌مندان و صاحب‌نظران عرصه میراث فرهنگی کشور نیز دارای ملاحظات و دغدغه‌هایی هستند.

به‌اعتقاد این صاحب‌نظران آبگیری این سد باعث می‌شود بخشی بزرگی از تاریخ متمدن عصر طلایی ساسانی برای همیشه معدوم شود و به زیر آب برود؛ چراکه کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه فرضیه استقرار فصلی زمستانی، تفرج‌گاه یا دسکره ساسانی را مطرح کردند، همچنین این کاوش‌ها به آثاری با قدمت بیش از ۱۶ تا ۱۰ هزار سال از دوره‌های فراپارینه‌سنگی و همچنین دوره‌های نوسنگی، عیلام میانه و اسلامی رسیده بود.

در این میان، اما فارغ از تمامی دیدگاه‌ها و اظهارنظر‌های دلسوزانه و متعهدانه باید به یک سؤال اساسی پاسخ داد و آن این‌که؛ اگر این منطقه واقعاً در دل خود چنین گنجینه عظیمی از شواهد دوره تاریخی ساسانیان را جای داده است، چرا تاکنون در این زمینه شاهد ضعف عملکردی از سوی نهاد‌های متولی حوزه میراث فرهنگی کشور بودیم؟

بر همین اساس و به‌منظور تنویر هرچه بیشتر و بهتر ابعاد مختلف و زوایای پنهان این مسئله و آشنایی با باید‌ها و نباید‌های احتمالی در خصوص آبگیری این سد،  خبرنگار اجتماعی تسنیم با عقیل عقیلی؛ کارشناس ارشد باستان‌شناسی دوران تاریخی که خود در یکی از دوره‌های کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه چم‌شیر و در محوطه ۱۳۲ حضور داشته و به فعالیت پرداخته است گفتگو کرده است.

- در گمانه‌زنی‌های اولیه باستان‌شناسی در محوطه "چم‌شیر" چند محوطه باستانی شناسایی شد؟

تعداد ۱۱۰ محوطه طی بررسی‌های اولیه در سال ۱۳۹۰ شناسایی شده بود که از نظر پژوهشکده باستان‌شناسی ضرورتی در بازنگری آن‌ها بود، بعد از آن نیز طی مطالعاتی که توسط دکتر محمدتقی عطایی از دانشگاه "لودویگ ماکسیمیلیان" مونیخ در سال ۱۳۹۵ انجام شد، علاوه بر بازبینی یافته‌ها، بیش از ۳۰ محوطه جدید شناسایی شد.

به‌عبارتی در مجموع، آثار شناسایی‌شده در محدوده این سد به ۱۴۳ اثر و محوطه رسید. مطابق مستندات موجود از میان این ۱۴۳ محوطه بر اساس معیار‌های علمی و برخی ملاحظات تعداد ۳۰ محوطه برای فعالیت‌های گسترده باستان‌شناسی انتخاب شد.

- کشفیات باستان‌شناسی در سد چم‌شیر شامل چه مواردی بود؟

نه‌تنها داده‌های دیرینه‌شناختی و مطالعات مربوط به فسیل و ردپا‌های موجود در این عرصه طبیعی که قدمت آنان به حدود ۷۰ الی ۱۵۰ میلیون سال پیش بازمی‌گردد، در این مکان پیدا شده است، بلکه ابزار‌های سنگی و پراکنده پیش از تاریخی که احتمالاً متعلق به ۶۰۰۰ الی ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بوده نیز کشف شده است.
علاوه بر آن معماری‌های پیش از دوران اسلام، قلعه‌های نظامی از دوران ساسانی و اسلامی، تدفین‌های مربوط به پیش از اسلام و دوران اسلامی و همچنین انواع داده‌های فرهنگی از جمله سفال، لوازم و یافته‌های منقول دیگر نیز در این مکان کشف شده است.


- اهمیت محدوده حوزه چم‌شیر در تاریخ ایران و شناخت بیشتر فرهنگ ایرانی چیست؟

مطالعات این منطقه حقایقی از جمله ارتباطاتی فرامنطقه‌ای پیش از دوران هخامنشی و حتی پس از آن، شناخت زندگی اقوام در منطقه، فرهنگ‌های تدفینی و اعتقادات مذهبی اقوام ساکن در این منطقه، اقتصاد معیشتی و نحوه تجارت و... را آشکار کرده و به افزایش ادراک ما از زندگی و ارتباطات ساکنین این منطقه با مردم مناطقی دورتر از خود، تنوع هنر پدیدارشده در حوزه صنایع دستی و تولیدات بومی این منطقه و در نتیجه تهیه و تکمیل نقشه مرجع باستان‌شناسی ایران یاری خواهد رساند.

- چرا مطابق برخی از نظرات کارشناسی آبگیری سد چم‌شیر بنا به شرایط توپوگرافی منطقه می‌تواند نتیجه معکوسی در راستای تحقق احداث آن داشته باشد؟ این سد در صورت آبگیری چه تبعاتی در حوزه میراث فرهنگی متعلق به دوران گذشته تاریخی خواهد داشت؟

همان طور که از نام‌گذاری شهرستان گچساران مشخص است، وجود سازند‌های گچی، آهکی و شور در محدوده مخزن و پایین‌دست سد و تداخل آب رودخانه با این ترکیبات پس از آبگیری، نگرانی‌های جدی در رابطه با کیفیت آب برای ذخیره‌سازی پشت این سد ایجاد می‌کند. منشأ زون شورکننده درون مخزن سد، ناشی از شورابه عمیق با فشار بالاست؛ بنابراین با آبگیری سد نمی‌توان انتظار داشت که دبی چشمه‌های شور درون مخزن کاهش پیدا کند.

به‌دلیل تداخل سازند گچساران با مخزن، انحلال گچ در آب رودخانه بزرگ زهره، گریزناپذیر است و پس از آبگیری سد املاح موجود حاصل از حرکت طبیعی رودخانه به مخزن وارد می‌شوند و با توجه به ورود شورابه غلیظ به مخزن سد، شوری در کف مخزن قرار می‌گیرد.

علاوه بر شوری آب شاهد از بین رفتن طبیعت بکر این منطقه و گونه‌های جانوری و تنوع گیاهی در مقیاسی وسیع خواهیم بود، که با شوری آب هم این تخریب زیست‌محیطی به مناطق دیگر در بالادست خود سرایت خواهد کرد.

نکته دیگر تخریب زندگی عشایری در این منطقه و از بین رفتن آنی یکی از مناطق کوچ‌نشینی مهم مختص فصل کوچ این اقوام کهن در ایران خواهد بود که در صورت نبود عملیات آبگیری خود این اقوام و مشاهده این فرهنگ‌ها، نه‌تن‌ها برای گردشگران خارجی اهمیت خواهد داشت، بلکه برای پژوهشگران و گردشگران داخلی هم جالب توجه خواهد بود.

با توجه به این پتانسیل طبیعی، تاریخی و فرهنگی در محدوده سد چم‌شیر، در صورت عدم تخریب آن، شاید بتوان اقتصادی قائم به گردشگری در این محدوده ایجاد کرد و از درآمد قابل توجه آن برای اهالی این منطقه و آبادانی و ارتقای سطح کیفی زیرساخت‌های موجود در منطقه استفاده کرد، کما اینکه عشایر حاضر در منطقه با عرضه محصولات دامی، طبیعی و صنایع دستی مختص خود، به تقویت بازار گردشگری کمک می‌کنند و در نهایت موجب توانمندشدن اقتصاد این منطقه خواهد شد.


از جمله محوطه‌های پشت سد، که بدون هماهنگی و در بی‌خبری پژوهشکده باستان‌شناسی، عجولانه آبگیری شد، منطقه "کوچری" در گلپایگان بود که بالغ بر ٥٦ محوطه شناسایی‌شده داشت. آبگیری منطقه مذکور بدون هماهنگی، منجر به غرق شدن تعدادی از این محوطه‌ها همراه با سنگ نگار‌هایی مهم و قابل اهمیت در آن‌ها بود.

- چرا عملیات کاوش‌های نجات‌بخشی اخیر در محوطه چم‌شیر نیمه‌کار مانده است و نسبت به دوره‌های گذشته کاوش، شاهد تعلل و عملکرد بسیار ضعیفی در راستای تکمیل و ایجاد مستندات مربوطه بودیم؟

متأسفانه این بار با سیاست اتخاذشده از سوی پژوهشگاه و سازمان میراث و حذف یکباره برخی محوطه‌های گمانه‌زنی‌شده طی فعالیت‌های انجام‌شده در خلال سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۹، و یا حذف عده‌ای از پژوهشگران که عمر، هزینه، علاقه و تلاش خود را برای مطالعه آن‌ها قرار داده بودند، هنوز هم کار کاوش برخی محوطه‌ها که به‌علت صعب‌العبور بودن یا عدم دسترسی آسان در ناحیه مخزن سد یا برخی مناطق که روی تراس‌های طبیعی در ارتفاعاتی مشرف به دشت یا به دره‌ها ساخته شده‌اند، نیمه‌کاره مانده و متأسفانه در صورت آبگیری سد همه این داده‌ها، بدون هویت و مطالعه عمیق و تخصصی به‌یک‌باره زیر آب خواهند رفت و دیگر در دسترس باستان‌شناسان نخواهند بود.

در مقایسه با فعالیت‌های باستان‌شناختی که از سال ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۹ با حضور ۲۰ پژوهشگر و باستان‌شناس متخصص از جمله دکتر شهرام زارع، دکتر محمدتقی عطایی، ذبیح‌الله مسعودی‌نیا، نعمت‌الله سراقی، دکتر اکبر عزیزی و دکتر علی زلقی از دانشگاه گوته فرانکفورت در محوطه چم‌شیر صورت پذیرفته بود، متأسفانه این بار عملکردی ضعیف و کاملاً متفاوتی دیده می‌شد.

حساسیتی که در گذشته میان باستان‌شناسان وجود داشت، در کار کاوش‌های نجات‌بخشی در ۱۸ محوطه اخیر بین بیشتر گروه‌ها وجود نداشت، برخی گروه‌ها به‌صورت دونفره برای کار کاوش نجات‌بخشی حضور پیدا کرده بودند و به‌دلایل متعدد از جمله گرانی و نداشتن صرفه اقتصادی حاضر به گرفتن نیروی کار کمکی و یا کارشناس و یا حتی خودروی مناسب جهت حمل‌ونقل به محوطه‌ها نبودند.

این فصل از کاوش‌های نجات‌بخشی به‌عنوان فاجعه‌ای بزرگ دیگر در کارنامه برخی مدیران حاضر در پژوهشگاه و سازمان میراث فرهنگی و حافظه باستان‌شناسی ایران نقش خواهد بست.


بیشتر پاکسازی محوطه‌ها و پیگردی در دستور کار سرپرستان قرار داده شده بود و این عملیات هم به‌صورت عجولانه و از سر رفع تکلیف و همچنین بر اساس قراردادی که میان سرپرستان و پژوهشگاه عقد شده بود، دیده می‌شد.

برخی از سرپرستان به‌خلاف تجربه کار در محوطه‌های دیگر و پژوهش‌های قبلی و حوزه جغرافیایی تخصصی خود، اولین بار در این محوطه حضور داشتند و از سختی‌های کار کاوش در این منطقه آگاه نبودند.

این موضوع باعث اتلاف انرژی و وقت تیم متخصص جدید می‌شد، در صورتی که به‌کارگیری گروه‌های قبلی که از محدوده سد و محوطه‌های تاریخی اطراف آن آگاهی داشتند و به‌میزان کافی تجربه فعالیت‌های قبلی اعم از بررسی میدانی، گمانه‌زنی و کاوش در این محوطه‌ها را داشتند، بی‌تردید به سرعت فعالیت‌های میدانی می‌افزود.

- چرا علی‌رغم تذکرات و نظرات کارشناسی متقن و دقیق، مسئولان امر برای احداث و آبگیری این سد اصرار دارند و برخی نظرات را غیرکارشناسی و خارج از چارچوب علمی تلقی می‌کنند؟

متأسفانه بیشتر اوقات ارزیابی‌های عجولانه و غیرتخصصی، عدم بررسی همه‌جانبه و سودجویی برخی از مدیران در صحنه، آفت بزرگ و عامل اصلی زیان‌های وارده به ایران عزیزمان بوده است.

داستان راه‌اندازی این پروژه از عدم بازگرداندن ۳۰ میلیارد دلار پول بلوکه‌شده ایران در چین نشئت می‌گیرد، در نتیجه برای بازگشت این پول تن به شروع ساخت چنین پروژه‌ای با حضور چینی‌ها به‌شرط حضور چینی‌ها در یک طرف قرارداد، داده شده است.

طی این پروژه چین مقداری از این میزان بدهی را که حدود ۲۳۰ میلیون یورو بوده است به ایران در قالب وامی با سود ۱۸ درصد پرداخت کرده و گویا دغدغه بازگشت این بدهی، مدیران را تا پای تخریب محیط زیست، تاریخ و زندگی عشایر ایران عزیزمان مصمم و متعهد کرده است.

اما هزینه‌ای که از این میزان اعتبار بایستی به مسائل مرتبط با پروژه باستان‌شناسی محوطه چم‌شیر تخصیص پیدا می‌کرد، چیزی حدود ۱۵۰ هزار یورو بوده است، که پژوهشگاه نیز حدود یک سوم این پول را برای این پروژه باستان‌شناختی بزرگ هزینه کرده است.


- واکنش وزارت میراث فرهنگی به‌عنوان نهاد متولی برای حفاظت از میراث گذشته، در خصوص آبگیری سد چم‌شیر که در صورت تحقق بخشی از تاریخ ایران را غرق خواهد کرد، چگونه ارزیابی می‌کنید؟

به‌نظر بنده بیشترین کوتاهی و قصور در مواجهه با چنین مسائل مهمی در ارتباط با نادیده گرفتن تاریخ و هویت ملی، ناشی از برخورد ضعیف و غیرمتخصصانه مسئولان میراث فرهنگی و ضعف مدیریت و کاردانی در پژوهشگاه است.

متأسفانه با نادیده گرفتن یا بی‌توجه بودن به استقرارگاه‌های پیش از تاریخی، دوران تاریخی و طبیعت گیاهی و جانوری در چنین مناطقی دست به تخریب چنین محوطه‌های بکر و پراهمیتی می‌زنند و اجازه می‌دهند سناریوی تکراری ساخت سد با نتایجی نامعلوم و گاهی ناموفق در مناطقی که در وضعیت ناپایدار اقلیمی قرار دارند، تکرار شود.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری تسنیم، تاریخ انتشار:۱۹ دی ۱۴۰۱، کدخبر:۲۸۳۳۳۶۵، www.tasnimnews.com